Vì sao những mảng xanh ở Nam cực ngày càng lan rộng?

Phân tích dựa trên dữ liệu quan sát suốt 35 năm từ vệ tinh Landsat kết hợp với công cụ xử lý đám mây của Google Earth Engine cho thấy: hiện tượng “xanh hóa” đang diễn ra trên diện rộng với tốc độ ngày càng tăng ở bán đảo Nam cực. Các nhà nghiên cứu cho rằng, sự lan rộng của mảng xanh trên bán đảo Nam cực có thể báo hiệu một sự chuyển dịch sinh thái, đặt ra nhiều câu hỏi cho tương lai khu vực này.

Dấu hiệu biến đổi hệ sinh thái

Theo công bố của một số nhà khoa học, những cảnh quan trắng xóa đơn sắc vốn là biểu tượng của Nam cực - lục địa gần như đồng nghĩa với sự băng giá - đang dần trở nên xanh hơn, ít nhất là ở một số khu vực ven rìa. Diện tích đất có thảm thực vật trên bán đảo Nam cực đã tăng hơn gấp mười lần kể từ năm 1986, được cho là hệ quả trực tiếp của hiện tượng khí hậu ấm lên và các sông băng thu hẹp.

Những kết quả ban đầu khiến các nhà khoa học tự hỏi: liệu thảm thực vật có đang lan rộng cả theo chiều cao và chiều ngang? Khi thực vật tìm thấy môi trường thuận lợi hơn để sinh trưởng trên bán đảo Nam cực, một loạt câu hỏi được đặt ra về đa dạng sinh học tại những hệ sinh thái đặc biệt này. Điều đáng lo ngại là, nơi nào có rêu thì đất có thể hình thành - và đó chính là cơ hội để các loài thực vật ngoại lai bén rễ.

Việc các loài sinh vật bị xâm lấn vượt phạm vi phát tán tự nhiên - cùng với nguy cơ du nhập loài ngoại lai xâm hại - có thể gây xói mòn đa dạng sinh học và đe dọa các loài đặc hữu. Khi lượng hạt giống mới đến Nam cực ngày càng nhiều thông qua các hoạt động du lịch và nghiên cứu khoa học, thì yêu cầu về an ninh sinh học sẽ ngày càng trở nên cấp bách, nhất là khi các rào cản nhiệt độ đối với hệ sinh thái vùng lạnh dần bị phá vỡ - tạo điều kiện cho sự xâm nhập của các loài ngoại lai.

Phản biện về mặt phương pháp và sinh học

Tuy nhiên, hai nghiên cứu khoa học tiếp theo đã đặt ra nghi vấn nghiêm trọng đối với kết luận này, cho rằng hiện tượng xanh hóa có thể chỉ là ảo ảnh - sản phẩm của sai sót phương pháp và những giả định sinh học thiếu thực tế.

Phản biện tập trung vào một số vấn đề cốt lõi làm suy yếu tính thuyết phục của câu chuyện xanh hóa. Trước tiên là sự thiếu hụt dữ liệu và giới hạn của công nghệ. Nhóm phản biện chỉ ra rằng cho tới nay, vẫn chưa có một bộ dữ liệu nền đầy đủ, không mây về toàn bộ bán đảo Nam Cực. Hơn 100 km² khu vực này chỉ mới có ảnh vệ tinh không mây lần đầu tiên trong vòng 5 năm gần đây, khiến việc xác định liệu nơi đó đã có thực vật từ trước hay chưa trở nên bất khả thi.

Độ phân giải 30 mét của ảnh Landsat bị cho là quá thô để ghi nhận chính xác các mảng thực vật nhỏ, rời rạc - dạng phổ biến ở Nam cực - từ đó có thể dẫn đến việc phóng đại diện tích phủ xanh. Các nhà phê bình cũng đưa ra những khả năng giải thích khác cho tín hiệu “xanh” mà vệ tinh ghi nhận. Thay vì là sự lan rộng của rêu, những tín hiệu này có thể bắt nguồn từ hiện tượng sinh học ngắn hạn như sự nở rộ tảo đất, vi khuẩn lam, hoặc thậm chí là rong biển dạt bờ, tất cả đều tạo ra tín hiệu “xanh” mạnh nhưng chỉ mang tính tạm thời.

Trọng tâm của phản biện là thiếu kiểm chứng thực địa. Các tư liệu lịch sử và ảnh chụp từ những năm 1970 đã cho thấy sự hiện diện dày đặc của thảm thực vật tại đảo Elephant - trong khi nghiên cứu vệ tinh lại cho rằng nơi này chỉ mới “xanh” gần đây. Các nhà khoa học chỉ ra rằng, không có sự xác thực thực địa, việc đưa ra kết luận quy mô lớn từ dữ liệu vệ tinh là vô cùng rủi ro.

Khoa học về Nam cực nên được truyền thông như thế nào?

Cuộc tranh luận này cho thấy những khó khăn trong việc theo dõi một lục địa rộng lớn và hẻo lánh như Nam cực. Nhưng vượt ra khỏi chuyện “xanh hóa” hay không, câu hỏi lớn hơn và có phần đáng lo hơn là: Chúng ta đang truyền tải khoa học theo cách nào?

Trong thế giới nghiên cứu cạnh tranh gay gắt, liệu các nhà khoa học có đang dần chọn cách kể chuyện kịch tính, đơn giản hóa để được báo chí và công chúng chú ý? Một ví dụ điển hình là vụ “thất bại sinh sản thảm khốc” của chim cánh cụt hoàng đế (2023) dựa trên dữ liệu mất băng biển kỷ lục năm 2022, gây chết 10.000 chim non. Dù dữ liệu chính xác, nhiều nhà khoa học cảnh báo không nên coi đó là “lời tiên tri tuyệt chủng” vì loài này có thể di chuyển đàn. Khoa học gốc vẫn là một lời cảnh báo mạnh mẽ, nhưng câu chuyện khi đến với công chúng lại dễ biến thành viễn cảnh tận thế, làm lu mờ tính phức tạp của phản ứng sinh thái.

Một ví dụ tương tự là sông băng Thwaites - thường được báo chí gọi là “sông băng ngày tận thế” - từng rút lùi 2,1km/năm trong thế kỷ qua, nhưng đợt rút nhanh đó chỉ ngắn hạn và nguyên nhân chưa rõ, nên không thể kết luận sắp xảy ra sự kiện tương tự.

Như vậy, vấn đề không nằm ở việc dữ liệu bị bóp méo, mà là cách diễn giải. Khoa học thường vững chắc, nhưng tính giật gân dễ xuất hiện khi qua truyền thông - nơi độ chính xác đôi khi bị hy sinh để đổi lấy câu chuyện hấp dẫn.

Nam cực đang thay đổi, nhưng sự thay đổi đó là mầm sống mới hay dấu hiệu rối loạn sinh thái vẫn cần theo dõi cẩn trọng. Các nhà khoa học phải “đi dây” giữa việc truyền tải tính cấp thiết và giữ vẹn nguyên độ chính xác khoa học.