Hành trình hướng tới bầu không khí sạch

Kiểm soát khí thải giao thông là xu hướng của các đô thị toàn cầu (Ảnh minh họa: AFP)

Từ các vùng phát thải thấp tại châu Âu, hệ thống thu phí giao thông tại châu Á, đến các chính sách hạn chế phương tiện tại Mỹ Latin, thế giới đang dần hình thành một xu thế chung: hướng tới một môi trường đô thị trong lành và bền vững hơn.

Thiết lập vùng phát thải thấp

London, thủ đô của Vương quốc Anh, là một trong những thành phố đi đầu trong việc kiểm soát khí thải giao thông thông qua việc thiết lập Low Emission Zone (LEZ) và Ultra Low Emission Zone (ULEZ). LEZ được áp dụng từ năm 2008, chủ yếu nhắm vào các phương tiện vận tải nặng, xe bus và xe thương mại cũ không đạt tiêu chuẩn khí thải Euro. Những xe này buộc phải nộp phí hàng ngày để được lưu thông trong vùng LEZ.

Đến tháng 4/2019, thành phố tiếp tục triển khai ULEZ - một phiên bản nâng cao của LEZ với phạm vi áp dụng rộng hơn và tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt hơn. Ngày 29/8/2023 đánh dấu một bước ngoặt khi ULEZ được mở rộng toàn bộ Greater London, ảnh hưởng tới gần 9 triệu người dân và hơn 1.500 km². Theo quy định hiện tại, các xe không đạt tiêu chuẩn Euro 4 (xăng) hoặc Euro 6 (diesel) phải trả phí 12,5 Bảng/ngày khi di chuyển vào khu vực ULEZ.

Sau khi mở rộng, chất lượng không khí tại London đã cải thiện rõ rệt, đặc biệt tại các khu vực có thu nhập thấp - nơi thường phải hứng chịu ô nhiễm nhiều nhất. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đánh giá cao hiệu quả của ULEZ, đồng thời ghi nhận chính sách trợ cấp xe cũ đã hỗ trợ người dân chuyển đổi sang phương tiện sạch hơn.

Áp dụng phí tắc đường

Trước London, Singapore đã khởi xướng mô hình thu phí giao thông thông minh với hệ thống Electronic Road Pricing (ERP) từ năm 1998. Hơn 90 trạm ERP được triển khai tại các tuyến đường chính và cửa ngõ vào trung tâm thành phố, tính phí theo thời gian thực. Mức phí thay đổi tùy thuộc vào khung giờ và lưu lượng xe nhằm khuyến khích người dân sử dụng phương tiện công cộng và giảm ùn tắc giao thông.

London, học hỏi từ mô hình của Singapore, cũng triển khai congestion charge (phí ùn tắc giao thông) từ năm 2003. Tuy nhiên, trong các chính sách hiện hành, ULEZ đã dần thay thế congestion charge như một công cụ đánh thuế ô nhiễm, tập trung vào khí thải thay vì thời gian lưu thông.

Hạn chế xe theo ngày

Tại Mexico City, chương trình "Hoy No Circula" (Hôm nay không được lưu thông) được áp dụng từ năm 1989. Biện pháp này dựa trên số cuối của biển số và mức độ phát thải của phương tiện. Xe có dán nhãn "0" hoặc "00" (thể hiện phát thải thấp) được miễn hạn chế lưu thông, trong khi các xe khác bị cấm hoạt động từ 5h đến 22h các ngày trong tuần. Chính sách này được điều chỉnh liên tục theo tình hình ô nhiễm và mật độ giao thông, mang lại kết quả tích cực cho chất lượng không khí và sức khỏe cộng đồng.

Bắc Kinh (Trung Quốc), sau Thế vận hội 2008, đã triển khai chính sách hạn chế lưu thông theo biển số chẵn - lẻ cùng hệ thống loại bỏ các phương tiện không đạt chuẩn (yellow label cars). Từ năm 2008 đến nay, thành phố này đã nâng dần tiêu chuẩn khí thải từ Euro 4 lên Euro 5 và gần đây là China VI-B - tương đương Euro 6, bao gồm cả quy định kiểm tra khí thải trong điều kiện vận hành thực tế.

Manila (Philippines) cũng áp dụng hình thức hạn chế phương tiện theo ngày, tuy nhiên chính sách này không công khai chi tiết bằng Mexico City hay Bắc Kinh. Dù vậy, đây vẫn là một bước chuyển quan trọng nhằm kiểm soát ô nhiễm trong bối cảnh phát triển đô thị nhanh chóng tại Đông Nam Á.

Quy định khí thải nghiêm ngặt hơn

Ấn Độ, quốc gia có lượng xe máy khổng lồ và mức ô nhiễm không khí nghiêm trọng, đã áp dụng hệ thống tiêu chuẩn khí thải Bharat Stage (BS) - tương tự hệ thống Euro. Đáng chú ý, từ năm 2020, nước này nhảy vọt từ BS IV lên thẳng BS VI, yêu cầu trang bị các công nghệ lọc khí thải hiện đại như DPF, SCR, EGR và hệ thống chẩn đoán OBD cho xe mới.

Tuy nhiên, thách thức về thực thi vẫn rất lớn. Tại nhiều bang ở Ấn Độ, hơn 70% xe không có chứng chỉ kiểm định khí thải hợp lệ và gần 50% phương tiện lưu thông không có bảo hiểm. Từ ngày 1/7/2025, thủ đô Delhi bắt đầu cấm tiếp nhiên liệu cho các xe "hết niên hạn sử dụng" (diesel trên 10 năm, xăng/CNG trên 15 năm). Quy định này đang gây tranh cãi dữ dội khi bị cho là quá cứng nhắc, đánh đồng tuổi xe với mức độ phát thải thực tế.

Singapore, với vai trò là quốc gia đi đầu trong chính sách môi trường khu vực, đang áp dụng hệ thống Vehicular Emissions Scheme (VES) - đánh thuế CO₂ theo mức phát thải khí nhà kính. VES (và các phiên bản trước đó như CEVS, Enhanced VES) được triển khai từ năm 2013 nhằm khuyến khích người dân lựa chọn các loại xe sạch, đồng thời loại bỏ dần các xe cũ gây ô nhiễm.

Ngoài ra, Singapore cũng áp dụng kiểm định khí thải bắt buộc theo định kỳ đối với tất cả các phương tiện và yêu cầu xe mới phải đạt chuẩn Euro VI (ô tô, xe tải) hoặc Euro IV (xe máy). Kết hợp với hệ thống ERP điều tiết giao thông, Singapore đang hình thành một mô hình tổng thể tích hợp giữa kiểm soát khí thải và quy hoạch giao thông thông minh.

Hài hòa giữa lợi ích môi trường và xã hội

Các biện pháp kiểm soát khí thải giao thông đô thị trên thế giới đang ngày càng đa dạng và mạnh mẽ hơn, phản ánh quyết tâm của các chính phủ trong cuộc chiến chống ô nhiễm không khí và biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, những chính sách này chỉ thực sự hiệu quả khi được thiết kế phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của từng quốc gia, và quan trọng hơn là đảm bảo tính công bằng và hỗ trợ chuyển đổi cho người dân.

Kinh nghiệm từ London cho thấy, bên cạnh việc đánh thuế ô nhiễm, chính quyền thành phố cần triển khai chương trình hỗ trợ chuyển đổi phương tiện cho người có thu nhập thấp. Tại Ấn Độ, việc nâng chuẩn khí thải cần đi kèm với hệ thống kiểm soát thực thi hiệu quả và giáo dục cộng đồng, tránh tình trạng ban hành chính sách mạnh nhưng không được tuân thủ nghiêm túc.

Trong khi đó, các quốc gia như Singapore và Trung Quốc đang dần hình thành hệ sinh thái giao thông bền vững, từ thuế khí thải và kiểm định bắt buộc tới giao thông công cộng hiện đại và hạ tầng sạc cho xe điện. Đó chính là hướng đi mà các đô thị trên toàn cầu cần học hỏi nếu muốn thực sự tiến tới mục tiêu "không khí sạch cho mọi người".