Vụ khách Tây mặc trang phục phản cảm: Đừng làm cộng đồng tổn thương

PGS.TS Bùi Hoài Sơn lên tiếng vụ việc khách Tây mặc trang phục phản cảm

Sau bài viết Khách Tây mặc váy H' Mông phản cảm, chuyên gia văn hóa bức xúc, PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa, Xã hội của Quốc hội đã có cuộc trao đổi với PV Thời báo VTV về hiện tượng văn hóa này.

Trên mạng xã hội lan truyền hình ảnh một số khách du lịch mặc trang phục truyền thống của đồng bào H' Mông và đùa cợt, tạo góc nhìn phản cảm, khiến cộng đồng bức xúc. Ông có suy nghĩ gì về hiện tượng này?

Bất kỳ hành vi nào làm tổn thương đến giá trị văn hóa, đặc biệt là văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số, đều rất đáng lên án. Trong trường hợp này, việc một số khách du lịch sử dụng trang phục truyền thống của người H' Mông để tạo dáng, tạo tình huống gây cười, phản cảm không chỉ là sự thiếu hiểu biết, mà còn là sự thiếu tôn trọng đối với một di sản văn hóa thiêng liêng.

Trang phục dân tộc không chỉ là vật phẩm để mặc, mà đó là kết tinh của lịch sử, tín ngưỡng, mỹ cảm và bản sắc. Mỗi họa tiết, màu sắc, đường kim mũi chỉ trên bộ váy áo của người H' Mông đều mang theo ký ức của tổ tiên, biểu tượng của niềm tự hào dân tộc. Khi bị đưa vào những ngữ cảnh không phù hợp, thậm chí bị bỡn cợt, những giá trị ấy bị méo mó, bị thương tổn. Cộng đồng có lý do để bức xúc, bởi họ cảm thấy bị xâm phạm sâu sắc về mặt tinh thần.

Tôi nghĩ rằng, đây không phải là một câu chuyện nhỏ mang tính cá biệt, mà là một hồi chuông cảnh tỉnh về ứng xử văn hóa trong du lịch. Chúng ta đã nói nhiều về "du lịch có trách nhiệm", "du lịch văn hóa", nhưng nếu không đi đôi với giáo dục nhận thức, chế tài nghiêm minh và sự đồng hành từ cả cộng đồng thì những hành vi tương tự sẽ còn tiếp diễn.

Phát triển du lịch từ bản sắc văn hóa là hướng đi đang được nhiều địa phương theo đuổi, tuy nhiên nếu không có những quy tắc rất dễ lệch chuẩn và phản cảm, biến tướng. Theo ông, cần có những cảnh báo như thế nào?

Văn hóa là "tài nguyên mềm" quý giá, là điểm khác biệt giúp mỗi địa phương định vị bản thân trên bản đồ du lịch. Bởi thế, thu hút du khách từ văn hóa là một hướng đi đúng và đầy tiềm năng.

Tuy nhiên, nếu vì sự hấp dẫn ấy mà nếu không có quy tắc ứng xử rõ ràng, không có giới hạn và chuẩn mực thì rất dễ dẫn đến tình trạng lệch chuẩn, phản cảm và biến tướng, thậm chí là thương mại hóa thô thiển những giá trị thiêng liêng.

Chúng ta đã chứng kiến không ít hiện tượng đáng buồn, từ việc phục dựng lễ hội sai lệch bản chất, biến trang phục dân tộc thành "trang trí sân khấu" hay đạo cụ selfie, cho đến việc tự ý "sáng tạo" nghi lễ tâm linh, làm mất đi sự trang nghiêm vốn có.

Những điều này nếu không được chấn chỉnh kịp thời sẽ làm tổn thương cộng đồng bản địa, bóp méo hình ảnh văn hóa Việt Nam trong mắt du khách quốc tế. Quan trọng nhất là khiến chính thế hệ trẻ hiểu sai, xa rời cội nguồn.

Vì vậy, tôi cho rằng điều quan trọng nhất lúc này là phải phát đi những cảnh báo kịp thời, mạnh mẽ và có tính định hướng. Trước hết là từ phía cơ quan quản lý văn hóa – cần có bộ quy tắc ứng xử văn minh trong hoạt động du lịch văn hóa, không chỉ dành cho du khách mà còn cho các tổ chức, cá nhân kinh doanh dịch vụ du lịch. Những cảnh báo này không nên chỉ dừng ở khuyến cáo, mà cần có chế tài, có cam kết rõ ràng. Nếu vi phạm sẽ bị xử lý nghiêm.

Các địa phương cũng cần chủ động gìn giữ bản sắc, không vì lợi ích kinh tế trước mắt mà đánh đổi sự nguyên bản của văn hóa. Cộng đồng người dân – nhất là người dân bản địa – phải được đặt vào vị trí trung tâm của việc bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa, thay vì trở thành "phông nền" cho các sản phẩm du lịch mang tính trình diễn.

Mỗi người dân, du khách cũng cần tự nâng cao ý thức. Nếu chúng ta bước vào không gian văn hóa của người khác với sự hồn nhiên thái quá, vô tư đến mức vô ý thức, thì dù có nhiều sản phẩm du lịch đến đâu, cái chúng ta để lại sau mỗi chuyến đi không phải là dấu ấn đẹp, mà là những vết xước trong tâm hồn cộng đồng.

Phát triển du lịch từ văn hóa là cần thiết, nhưng phải đi đôi với sự tỉnh táo, trân trọng và một chiến lược bảo tồn nghiêm túc, lâu dài. Cảnh báo không chỉ là để ngăn chặn sai lệch, mà còn để nhắc nhớ rằng văn hóa cần được gìn giữ, bằng cả trái tim và trách nhiệm.

Vậy theo ông, phát triển du lịch bền vững từ khai thác bản sắc văn hóa bản địa cần có những giải pháp gì?

Chúng ta cần đặt ra một nguyên tắc nền tảng: văn hóa không chỉ là sản phẩm để khai thác, mà là không gian sống, là linh hồn của một cộng đồng. Vì vậy phải được tiếp cận với sự tôn trọng sâu sắc và chiến lược dài hạn. Bất kỳ giải pháp nào cũng cần xuất phát từ tinh thần này.

Phải lấy cộng đồng làm trung tâm. Bởi không ai hiểu và giữ gìn văn hóa bản địa tốt hơn chính người dân địa phương. Họ phải là chủ thể tham gia, là người kể chuyện, là người đồng hành trong mọi hoạt động du lịch – chứ không phải chỉ là "người phục vụ" hay "màu nền văn hóa". Chỉ khi người dân thấy tự hào về bản sắc của mình, và có thu nhập công bằng, bền vững thì họ mới toàn tâm gìn giữ, lan tỏa các giá trị văn hóa.

Phải giữ được tính nguyên bản và chiều sâu văn hóa. Nhiều nơi vì chạy theo nhu cầu thị trường mà làm nhòe đi bản sắc, biểu diễn sai lệch nghi lễ, chỉnh sửa phục trang dân tộc cho hợp "gu" khách, dựng lại không gian văn hóa một cách sơ sài... Những điều này không chỉ làm mất đi sự đặc sắc, mà còn gây tổn thương đến cộng đồng văn hóa bản địa. Du lịch bền vững là khi du khách rời đi với sự hiểu biết sâu sắc và lòng trân trọng, chứ không phải chỉ là vài tấm ảnh đẹp đăng mạng xã hội.

Giải pháp thể chế cần đồng hành kịp thời. Điều này bao gồm việc xây dựng chính sách hỗ trợ người dân bản địa trong bảo tồn văn hóa, quy hoạch phát triển du lịch gắn với bảo tồn, và đặc biệt là các quy định pháp lý rõ ràng, minh bạch để tránh thương mại hóa thô thiển hoặc biến tướng văn hóa. Cần có những quy tắc ứng xử cụ thể trong không gian văn hóa đặc thù, có cơ chế để người dân lên tiếng khi giá trị của họ bị xâm phạm.

Đồng thời, ứng dụng công nghệ để kể chuyện văn hóa theo cách hiện đại hơn. Những trải nghiệm du lịch ngày nay không chỉ diễn ra tại điểm đến, mà còn được tạo dựng từ khi người ta tìm kiếm thông tin, đến khi họ chia sẻ lại hành trình. Do đó, việc số hóa di sản, xây dựng nền tảng tương tác đa phương tiện, kể chuyện bằng công nghệ thực tế ảo, thực tế tăng cường, hay tạo ra các ứng dụng hướng dẫn văn hóa bản địa là rất cần thiết – miễn là nó giữ được tinh thần nguyên bản.

Cuối cùng, giáo dục văn hóa cho cả du khách và người làm du lịch là điều không thể thiếu. Không thể có du lịch bền vững nếu chỉ có người "mua" mà không hiểu mình đang được "trao tặng" điều gì, hoặc người "bán" mà không trân trọng thứ mình đang nắm giữ. Cần đào tạo hướng dẫn viên văn hóa bản địa, tổ chức các chương trình trải nghiệm có chiều sâu, và phổ biến các bộ quy tắc ứng xử trong không gian di sản, không gian tâm linh.

Phát triển du lịch từ bản sắc văn hóa bản địa không phải là "khai thác", mà là nuôi dưỡng, là đồng hành. Phát triển không bền vững sẽ làm tổn thương văn hóa. Ngược lại, phát triển bền vững thì chính văn hóa sẽ là nguồn lực tái tạo vô tận – không chỉ cho kinh tế, mà cho cả niềm tự hào và bản lĩnh quốc gia.

Xin trân trọng cảm ơn ông!