Về miền Tây nghe chuyện mùa nước nổi

Đến hẹn (theo lịch Âm - PV), nước từ thượng nguồn Mekong đổ về, tràn qua bờ bãi, phủ trắng đồng ruộng, mang theo phù sa và sản vật. Với bà con nơi đây, đó không chỉ là mùa lũ, mà là mùa hái lộc trời, để rồi hóa thành nghề, thành nếp sống hài hòa với thiên nhiên.

Những mùa lũ đẹp

Ở miền Tây, khi mùa lũ hay mùa nước nổi về, đồng ruộng như khoác lên mình chiếc áo mới. Nước tràn đồng, tháo chua rửa phèn, cá tôm kéo nhau về, bông điên điển, bông súng, bông so đũa nở rộ… Tất cả tạo nên cảnh sắc hữu tình, cùng những bữa cơm dân dã đủ đầy và một nhịp sống đặc trưng của miền sông nước hiền hòa.

Ngồi trên chõng tre trước hiên nhà (phường Tịnh Biên, An Giang), ông Võ Văn Sang nhớ lại: “Hồi xưa, chỉ cần quăng tay chài xuống, kéo lên là đầy rổ cá. Cá linh, cá rô, cá chốt… đủ cả. Trẻ con thì chèo xuồng đi hái bông điên điển, cười vang cả một khúc sông. Nước ngập trắng đồng, mà lòng người thì no đủ”.

Với bà Nga, người gắn bó cả đời với nghề “hạ bạc”, ký ức về những mùa nước lên ở Hồng Ngự (Đồng Tháp) vẫn còn nguyên. Bà kể: “Cứ vào mùa nước, cả gia đình lại thành lập đoàn xuồng ghe, mang theo đủ phương tiện, nào lưới, nào câu, nào dớn. Cực nhọc, thức khuya dậy sớm, chịu mưa nắng, nhưng ai nấy đều gắng sức, bởi đó là cái ăn, cái sống trời ban trong vài tháng nước lên. Và trong những tháng ngày gian khó ấy, cũng có niềm vui, tình làng nghĩa xóm thêm gắn kết, anh em thương yêu, chia sẻ từng bữa cơm, từng ngày lao động giữa mênh mông con nước”.

Là người con của vùng đất này, tôi cũng lưu luyến mãi mùi cá nướng trui thơm lừng của chú Tư, lão nông hơn 30 năm bám nghề câu lưới ở xóm nhỏ ven sông Hậu quê tôi. Mùa nào chú cũng giăng câu, bắt được cá lóc, cá trê đều chia cho cả xóm. Tôi còn nhớ những lần theo chú ra đồng, ngồi bên bếp lửa, ăn miếng cá nướng trui trong gió lộng. Mùi cá quyện với rơm rạ, ngọt thơm, dân dã, đã trở thành ký ức chẳng thể nào quên.

Lũ về, đồng ruộng trở thành ngư trường mênh mang. Trên sóng, tiếng xuồng máy rầm rập lướt qua mặt nước, xen lẫn nhịp chèo lách cách đều đặn. Ven sông, những ghe hàng cùng tiếng rao ngọt ngào, lúc gần lúc xa, ngân vang theo gió. Miền Tây hiện ra như một câu chuyện dài, sống động, mà chính con nước là người kể, thủ thỉ bằng nhịp sống bình yên, mộc mạc mà tha thiết.

Hòa cùng không gian ấy, từ đôi tay lam lũ của bà con, những xóm nghề: lưới, lờ, câu, đóng xuồng… lần lượt hình thành. Mỗi xóm nghề có nhịp lao động riêng, nhưng vẫn trao nhau kinh nghiệm, giúp nhau bám nghề, đi qua bao thế hệ. Bên cạnh đó, những xóm chợ cá cũng mọc lên, nhộn nhịp kẻ bán người mua, trở thành nơi giao thương và kết nối cộng đồng.

Cứ thế, mùa lũ bồi đắp không chỉ nguồn sống mà còn cả hồn vía miền Tây hiền hòa, nghĩa tình, đậm nét văn hóa sông nước. Con nước đưa sản vật về, xóm nghề tấp nập, xóm chợ vang tiếng rao, những bữa cơm dân dã giữa đồng nước… tất cả hòa vào nhịp sống, tạo nên nét văn hóa bản địa độc đáo, trở thành dấu ấn đặc trưng của Nam Bộ.

Niềm vui giữa con nước vơi

Năm nay, vừa sang tháng Vu Lan, nước đã lấp xấp tràn đồng. Dẫu không còn dâng cao như trước kia, nhưng với người miền Tây, chỉ cần có lũ là đã thấy vui. Vui vì được ra đồng giăng câu, thả lưới; vui vì làng nghề còn việc để làm và vui hơn hết là còn được gắn bó, nối tiếp nếp sống đã bao đời nay cùng sông nước.

“Thiên nhiên mà, cho nhiêu mình ăn nhiêu…” - chị Hạnh (xã Phú Tân, An Giang) vừa vá lại tấm lưới rách vừa cười hiền. Nụ cười ấy cũng là tâm thế chung “lũ ít nhưng lòng người vẫn rộng” của nhiều bà con ăn theo con nước ở miền Tây.

Ở làng nghề đóng xuồng Rạch Bà Đài (Đồng Tháp), tiếng đục, tiếng cưa vẫn vang trên bến rạch. Vài chục năm trước, cả làng ngày đêm hạ thủy hàng vạn chiếc xuồng. Nay chỉ còn chừng năm chục hộ bám nghề, sản lượng ít ỏi. “Không còn hưng thịnh như xưa, nhưng dù ít người mua cũng phải làm, để giữ lấy nghề của cha ông” - ông Nguyễn Văn Tốt, Tổ trưởng Tổ Hợp tác làng nghề trải lòng.

Còn ở làng lưới Thơm Rơm (Cần Thơ), cảnh nhộn nhịp đã thưa dần. Nhiều cơ sở giảm hơn một nửa sản lượng, công nhân cũng vơi đi. Nhưng mắt chài, sợi lưới vẫn còn người nối. Ông Phạm Phước Phong, chủ cơ sở Năm Tấn, bảo: “Khách đặt không nhiều, nhưng nghỉ thì mất nghề truyền thống của ông bà. Vả lại, mỗi ngày mà không vá, không đạp chì (gắn chì vào lưới) thì buồn lắm”. Anh Hồ Văn Mộng, công nhân lâu năm của làng nghề thì cười mộc mạc: “Làm lưới quen tay rồi, có việc ít là còn vui, còn gặp bạn nghề”. Những câu chuyện giản dị ấy cho thấy: lũ ít, nghề vơi, nhưng niềm vui vẫn ở lại.

Tiến sĩ Trần Hữu Hiệp, Phó Chủ tịch Hiệp hội Du lịch Đồng bằng sông Cửu Long thì nhìn xa hơn: “Nguyên nhân chính là biến đổi khí hậu, thủy sản cạn kiệt, thêm cạnh tranh từ lưới công nghiệp. Để giữ nghề, phải gắn nó với du lịch, để vừa làm vừa kể câu chuyện văn hóa.”

Những năm gần đây, bà con vẫn nhắc nhau: “Nước về ít, phù sa cũng chẳng còn nhiều”, những mùa lũ đẹp dần vắng bóng. Đồng ruộng “đói phù sa”, bờ bãi sạt lở, sinh kế vì thế cũng mong manh.

Trước thực tế ấy, ông Trần Hữu Hiệp cho rằng, không thể tiếp tục tư duy “chống lũ, né lũ” như xưa. “Lũ miền Tây không chỉ mang ngập úng, mà còn rửa phèn, bồi phù sa, tạo nguồn thủy sản và sinh kế. Cần thái độ bình tĩnh, chủ động đón lũ, thay đổi phương thức canh tác, đa dạng sinh kế. Và trên hết, mọi công trình ứng phó phải cân nhắc lợi - hại, để đồng bằng hướng đến sự an toàn, trù phú và bền vững”.

Mùa nước nổi miền Tây vì thế không chỉ là câu chuyện con nước, mà còn là lời kể của ký ức, của niềm vui và nỗi lo hôm nay. Khi lũ ít đi, phù sa vơi dần, nỗi buồn mất mùa hòa cùng nỗi buồn mất một phần hồn quê. Nhưng nếu thay đổi tư duy, từ “chống lũ” sang “đón lũ”, thì chính dòng nước ấy sẽ tiếp tục kể chuyện - câu chuyện của sự thích ứng, của niềm vui tìm lại giữa con nước vơi.