Ứng xử văn minh với văn hóa bản địa

Một lần nữa, câu chuyện du lịch trách nhiệm, không nên tùy tiện trong ứng xử với văn hóa bản địa tiếp tục được đặt ra.

Để trải nghiệm thực sự có giá trị

Những hình ảnh phản cảm của một số du khách nước ngoài trong chiếc váy truyền thống của phụ nữ Mông phần nào đó đã xúc phạm niềm tự hào thiêng liêng của cộng đồng. Trên mạng xã hội, nhiều người bày tỏ sự bức xúc, tổn thương khi cho rằng hành động này thể hiện sự thiếu tôn trọng giá trị tinh thần của cư dân sở tại, biến trang phục truyền thống thành trò đùa.

Sự việc xảy ra trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang, mảnh đất vùng cao phía Bắc, nơi thấm đẫm các giá trị văn hóa lâu đời. Mỗi giá trị ấy là một biểu tượng, niềm tự hào, là di sản thiêng liêng được nâng niu, gìn giữ. Sở VHTTDL tỉnh Tuyên Quang cũng đã nhanh chóng vào cuộc để chấn chỉnh. Lãnh đạo Sở khẳng định, trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số không phải là đạo cụ giải trí, càng không thể bị lợi dụng để gây cười phản cảm, hoặc câu view trên mạng xã hội. Nhìn từ góc độ đời sống tinh thần, đây là hành vi lệch chuẩn, làm tổn thương cộng đồng và đi ngược lại định hướng phát triển du lịch văn minh, bền vững mà các địa phương đang theo đuổi.

Trong bối cảnh phát triển du lịch văn hóa đang trở thành xu thế, việc tạo nên những trải nghiệm thú vị, độc đáo dành cho du khách chính là thỏi nam châm giàu sức hút cho từng vùng đất, từ đó tạo nguồn thu không nhỏ. Nhưng điều đó không có nghĩa là mở cửa cho những ứng xử thiếu hiểu biết, thiếu tôn trọng với văn hóa cộng đồng. Quan điểm từ Sở VHTTDL Tuyên Quang không khuyến khích, không chấp nhận bất kỳ hình thức nào xuyên tạc, hạ thấp di sản văn hóa dưới danh nghĩa trải nghiệm cũng khẳng định điều này.

Góc nhìn của các nhà nghiên cứu văn hóa

GS TS Từ Thị Loan, nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam cho rằng, việc sử dụng trang phục truyền thống với mục đích gây cười là hành vi xúc phạm đến truyền thống và lòng tự tôn của cộng đồng dân tộc Mông. Chiếc váy không chỉ là trang phục mà còn mang giá trị tâm linh, lịch sử và căn tính tộc người.

"Đối với phụ nữ Mông, chiếc váy truyền thống cũng chính là dấu hiệu nhận diện dân tộc, là niềm tự hào về cội nguồn. Mỗi nhóm lại có kiểu dáng, hoa văn, màu sắc váy riêng biệt, thể hiện sự đa dạng và phong phú trong cùng một dân tộc", GS TS Từ Thị Loan chia sẻ. Đây cũng là chỉ dấu văn hóa để quảng bá nét đẹp tộc người đến với du khách trong nước và quốc tế.

Thấu cảm với đồng bào khi chứng kiến niềm tự hào của mình không được tôn trọng đúng mức (dù có thể là vô tình), các chuyên gia văn hóa cho rằng, ngành du lịch nên cung cấp những định hướng, kiến thức về vùng đất, đặc điểm bản địa trong hành trang của mỗi du khách. Điều này sẽ giúp cho mọi trải nghiệm trở nên thực sự có giá trị, hiểu biết và không tùy tiện với những biểu tượng văn hóa trong đời sống cộng đồng.

PGS TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa, Xã hội của Quốc hội khẳng định, văn hóa là "tài nguyên mềm" quý giá, là điểm khác biệt giúp mỗi địa phương định vị chính mình trên bản đồ du lịch. Bởi thế, việc thu hút du khách từ văn hóa là một hướng đi đúng và đầy tiềm năng. Đến với vùng cao phía Bắc, du khách sẽ có những trải nghiệm thú vị với đời sống tinh thần, tập tục của các dân tộc Mông, Mường, Dao, Tày, Thái… Mỗi dân tộc đều sở hữu một kho báu di sản đặc sắc, có chiều sâu. Mỗi lát cắt đều có thể kể những câu chuyện dài đầy trầm tích.

Tuy nhiên, nếu vì sự hấp dẫn ấy mà để du khách tự do trải nghiệm và không có quy tắc ứng xử rõ ràng, không có giới hạn và chuẩn mực, thì hệ lụy là rất dễ dẫn đến tình trạng lệch chuẩn, phản cảm và biến tướng, thậm chí có thể thương mại hóa thô thiển những giá trị vốn thiêng liêng.

Chúng ta đã chứng kiến không ít hiện tượng đáng buồn bởi cách ứng xử thiếu chuẩn mực, từ việc phục dựng lễ hội sai lệch bản chất, biến trang phục dân tộc thành "trang trí sân khấu" hay đạo cụ selfie, cho đến việc tự ý "sáng tạo" nghi lễ tâm linh, làm mất đi sự trang nghiêm vốn có… Những ứng xử tùy tiện ít nhiều tạo nên sự lệch chuẩn, biến tướng về văn hóa dưới danh nghĩa các hoạt động trải nghiệm dành cho du khách.

"Nếu không được chấn chỉnh kịp thời sẽ làm tổn thương cộng đồng bản địa, bóp méo hình ảnh văn hóa Việt Nam trong mắt du khách quốc tế, quan trọng nhất là khiến chính thế hệ trẻ hiểu sai, xa rời cội nguồn", PGS TS Bùi Hoài Sơn lưu ý.

Tôn trọng nét riêng từng vùng đất

Trước khi sáp nhập đơn vị hành chính, tỉnh Hà Giang (cũ) đã ban hành Bộ Quy tắc ứng xử văn minh trong hoạt động du lịch. Hiện nay, tỉnh Tuyên Quang tiếp tục kế thừa và triển khai nội dung này theo hướng đẩy mạnh tuyên truyền, nâng cao nhận thức cho cộng đồng và du khách, đảm bảo ứng xử văn minh, tôn trọng dấu ấn di sản của các dân tộc.

Tán đồng sự cần thiết phải có bộ quy tắc ứng xử văn minh trong hoạt động du lịch văn hóa ở các địa phương, PGS TS Bùi Hoài Sơn cũng lưu ý, bên cạnh những cảnh báo còn cần có chế tài, cam kết rõ ràng. Nếu vi phạm sẽ bị xử lý nghiêm. Các địa phương cũng cần chủ động gìn giữ bản sắc của mình, không vì lợi ích kinh tế trước mắt mà đánh đổi sự nguyên bản của văn hóa. Người dân bản địa phải được đặt vào vị trí trung tâm của việc bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa, thay vì trở thành "phông nền" cho các sản phẩm du lịch mang tính trình diễn.

"Nếu chúng ta bước vào không gian văn hóa của người khác với sự hồn nhiên thái quá, vô tư đến mức vô ý thức, thì dù có nhiều sản phẩm du lịch đến đâu, điều để lại sau mỗi chuyến đi không phải là dấu ấn đẹp, mà là những "vết xước" trong tâm hồn cộng đồng…", PGS TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh.

Dải đất hình chữ S với kho tàng các giá trị văn hóa ẩn sâu chính là hành trình trải nghiệm phong phú, đặc sắc và vô tận dành cho du khách. "Kho báu" ấy không chỉ là những di sản phi vật thể như trang phục, nhạc cụ, các làn điệu dân ca, dân vũ, tiếng nói, chữ viết… Thấu hiểu mong muốn của cộng đồng được giới thiệu và quảng bá những giá trị ấy, du khách sẽ hòa vào cuộc sống của mỗi vùng đất để có những trải nghiệm nguyên bản và mang chiều sâu văn hóa.

Hiện nay, nhiều nơi vì chạy theo nhu cầu thị trường mà làm nhòe đi bản sắc - biểu diễn sai lệch nghi lễ, chỉnh sửa phục trang dân tộc cho hợp "gu" khách, dựng lại không gian văn hóa một cách sơ sài... Theo các nhà nghiên cứu, cách làm đó không chỉ đánh mất nét đặc trưng, mà còn gây tổn thương cho cộng đồng sở tại.