Ô nhiễm ánh sáng đe dọa các đài quan sát thiên văn trên toàn cầu

Theo ước tính năm 2023, cường độ ánh sáng nhân tạo trong bầu trời đêm đang tăng tới 10% mỗi năm. Các nhóm làm việc của Liên minh Thiên văn Quốc tế (IAU) cho biết, ánh sáng từ hoạt động của con người đã ảnh hưởng rõ rệt đến nhiều đài quan sát vốn được xây dựng ở các đỉnh núi xa xôi để tránh ô nhiễm ánh sáng.

Dù các kính viễn vọng không gian như Hubble hay James Webb mang lại góc nhìn độc đáo, các kính thiên văn mặt đất vẫn đóng vai trò quan trọng trong khám phá vũ trụ. Trên thế giới hiện có 17 kính viễn vọng với gương chính có đường kính từ 6m trở lên, cùng 3 dự án khác đang xây dựng gương khổng lồ tới 40 m.

Đài quan sát Vera Rubin ở Chile - với gương đường kính 8,4 m và camera 3 gigapixel - đang đảm nhận nhiệm vụ khảo sát 2,6 tỷ thiên hà để lập bản đồ vật chất tối. Nhiệm vụ này đòi hỏi bầu trời gần như hoàn toàn tự nhiên, không bị ánh sáng nhân tạo can thiệp.

Trước đây, các đèn sodium phát ra ánh sáng cam-hồng, ít ảnh hưởng tới vùng xanh-lam vốn là "vùng tối" của bầu trời. Nhưng cuộc cách mạng LED đã thay đổi tất cả: đèn LED phát ánh sáng phổ rộng, trong đó có lượng lớn ánh sáng xanh-lam, gây ảnh hưởng mạnh tới quan sát thiên văn.

Dù công nghệ mới đã tạo ra LED "ấm" hơn, lượng ánh sáng xanh-lam trên bầu trời vẫn tăng. Báo cáo vệ tinh cho thấy lượng ánh sáng ban đêm không giảm như dự báo của Bộ Năng lượng Mỹ năm 2019; thay vào đó, đô thị và doanh nghiệp sử dụng hiệu suất cao của LED để thắp sáng nhiều hơn.

Nhiều đài quan sát từng ở vùng hẻo lánh nay bị bao vây bởi đô thị. Đơn cử như đài quan sát Mt. Wilson (bang California, Mỹ) từng nằm xa 500.000 dân của Los Angeles, nhưng nay phải đối mặt với ánh sáng từ khu vực 18,6 triệu dân. Đài quan sát Kitt Peak (bang Arizona, Mỹ) cũng chứng kiến thành phố Tucson mở rộng từ 230.000 dân lên 1 triệu dân, kéo theo ô nhiễm ánh sáng tăng mạnh.

Ngay cả những nơi hẻo lánh như miền Bắc Chile hay Tây Texas cũng chịu ảnh hưởng từ khai khoáng và công nghiệp dầu khí. Đặc biệt, Đài quan sát Nam Âu (ESO) ở Chile - nơi vận hành 4 kính thiên văn lớn nhất thế giới - đang đối mặt nguy cơ từ kế hoạch xây dựng nhà máy năng lượng gần đó, dù tuân thủ tiêu chuẩn chiếu sáng quốc gia.

Không chỉ giới khoa học bị ảnh hưởng, hiện nay, khoảng 80% dân số thế giới không thể nhìn thấy dải ngân hà bằng mắt thường. Một số thành phố châu Á sáng đến mức mắt người không thể thích nghi với bóng tối.

Năm 2009, IAU tuyên bố "quyền được ngắm sao" là quyền chung của nhân loại. Bầu trời đêm - với vẻ đẹp khiến con người ngỡ ngàng - là di sản cần được gìn giữ, không chỉ cho các nhà thiên văn mà cho tất cả mọi người.