Lợi ích của chế độ ăn Planetary Health Diet

Khi mỗi lựa chọn trong bữa ăn đều để lại dấu chân sinh thái, thì việc ăn uống có trách nhiệm không chỉ là xu hướng, mà là hành động thiết yếu cho tương lai. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, khủng hoảng lương thực và gánh nặng bệnh tật đang song hành, câu hỏi “ăn gì để vừa khỏe mạnh, vừa bền vững cho hành tinh?” ngày càng trở nên cấp thiết. Từ những nghiên cứu toàn cầu về chế độ ăn Planetary Health Diet đến các xu hướng “ăn xanh” lan rộng trong giới trẻ, thế giới đang tìm cách dung hòa giữa nhu cầu dinh dưỡng của con người và sức chịu đựng của Trái đất.

Bức tranh lương thực toàn cầu đầy mâu thuẫn

Những năm gần đây, thế giới liên tục đối mặt với những cú sốc lương thực. Biến đổi khí hậu khiến đồng bằng khô hạn hoặc ngập mặn, xung đột làm đứt gãy chuỗi cung ứng, giá lương thực tăng vọt, trong khi nạn đói vẫn đe dọa hàng trăm triệu người ở châu Phi, Nam Á.

Trớ trêu thay, ở phía bên kia, nhiều xã hội lại dư thừa thức ăn, thậm chí phải bỏ đi hàng triệu tấn thực phẩm mỗi năm. Béo phì, tiểu đường, bệnh tim mạch - những căn bệnh gắn liền với ăn uống quá mức - ngày càng phổ biến. Câu hỏi đặt ra là: Liệu có một chế độ ăn giúp cân bằng cả sức khỏe con người và sự an toàn của hành tinh?

Thói quen ăn uống hiện nay - với việc tiêu thụ nhiều thịt đỏ, thực phẩm chế biến sẵn, cùng sản xuất nông nghiệp thâm canh - đang khiến Trái đất thêm ngột ngạt. Theo FAO và WHO, ngành nông nghiệp chiếm tới khoảng 1/3 tổng lượng phát thải khí nhà kính toàn cầu. Chăn nuôi gia súc thải methane, trồng trọt thâm canh dùng nhiều phân bón hóa học làm suy thoái đất và nguồn nước.

Bất cập còn nằm ở sự phân bổ: nơi thì dư thừa, nơi thì thiếu đói. Thế giới sản xuất đủ lương thực để nuôi sống toàn nhân loại, nhưng bất bình đẳng trong tiếp cận khiến bức tranh trở nên đầy mâu thuẫn.

“Planetary Health Diet” - bữa ăn cho cả người và hành tinh

Trước thực trạng đó, năm 2019, EAT–Lancet Commission đã đưa ra khái niệm “Planetary Health Diet” (PHD). Đây là chế độ ăn nhằm thỏa mãn hai mục tiêu: Đảm bảo dinh dưỡng cho con người và Giảm tác động môi trường từ sản xuất thực phẩm. Nguyên tắc cơ bản của chế độ ăn PHD là: Ăn nhiều rau củ, ngũ cốc nguyên hạt, đậu, hạt; Hạn chế thịt đỏ và đường tinh luyện; Không bắt buộc ăn chay tuyệt đối, mà cân đối để vừa khỏe mạnh, vừa giảm gánh nặng sinh thái.

Một suất ăn theo PHD có thể đơn giản như: cơm gạo lứt, đậu hầm, rau luộc, thêm chút cá hoặc thịt gà - vừa đủ chất, vừa thân thiện với hành tinh.

Từ khi ra đời, PHD nhanh chóng trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều sáng kiến. Một số nước trên thế giới đã lồng ghép PHD vào hướng dẫn dinh dưỡng quốc gia, khuyến khích người dân giảm ăn thịt, tăng rau củ. Nhiều trường học, bệnh viện, nhà ăn tập thể thử nghiệm thực đơn bền vững, hướng tới chế độ ăn ít phát thải. Phong trào tiêu dùng xanh “Meatless Monday” (Thứ Hai không thịt) lan tỏa mạnh mẽ. Các tập đoàn thực phẩm lớn cam kết giảm phát thải trong chuỗi cung ứng, đưa ra sản phẩm thay thế thịt từ thực vật. Đây được xem là một trong những bước đột phá đầu tiên trong việc kết nối dinh dưỡng cá nhân với giới hạn sinh thái toàn cầu.

Tuy nhiên, bên cạnh ưu điểm, chế độ PHD vẫn còn nhiều thách thức:

Nguy cơ thiếu vi chất: Nếu quá khắt khe, người ăn dễ thiếu vitamin B12, sắt, kẽm hay canxi - những chất thường có nhiều trong thịt, cá và sữa.

Chi phí cao: Ở các nước thu nhập thấp, rau quả, hạt hay ngũ cốc nguyên hạt lại đắt đỏ hơn cơm trắng hay mỳ gói.

Xung đột văn hóa: Thói quen ăn uống gắn chặt với bản sắc ẩm thực. Không dễ để thay thế phở bò, bún chả bằng những suất ăn xanh trong một sớm một chiều.

Góc nhìn an ninh lương thực

Theo FAO, nhiều nước hiện không đủ nguồn rau, đậu và hạt để đáp ứng nhu cầu theo PHD. Trái lại, thịt đỏ và ngũ cốc tinh chế lại dư thừa, tạo ra sự mất cân đối nghiêm trọng.

Ở Việt Nam, chúng ta tự hào là “vựa lúa” của thế giới, nhưng khẩu phần ăn vẫn thiên về tinh bột, thiếu đa dạng thực phẩm giàu vi chất. Điều này dẫn đến tình trạng “ăn no nhưng chưa đủ chất”, đặc biệt trong nhóm trẻ em, phụ nữ và người lao động nghèo.

Việt Nam cũng không nằm ngoài vòng xoáy an ninh lương thực. Biến đổi khí hậu đang đe dọa nghiêm trọng Đồng bằng sông Cửu Long - vựa lúa lớn nhất cả nước. Năm nào cũng có những đợt hạn mặn, ngập lụt, khiến hàng chục nghìn hecta lúa và hoa màu bị thiệt hại. Giá cả nông sản bấp bênh, nông dân dễ rơi vào cảnh “được mùa mất giá; được giá mất mùa”.

Song, Việt Nam cũng có lợi thế lớn khi là quốc gia xuất khẩu nông sản hàng đầu thế giới. Đây là cơ hội để tái cấu trúc sản xuất theo hướng bền vững, đa dạng hóa cây trồng, giảm phụ thuộc quá mức vào lúa gạo.

Bên cạnh đó, trong xã hội Việt Nam đang hình thành nhiều xu hướng mới: Thực phẩm hữu cơ, từ nông trại đến bàn ăn được người tiêu dùng quan tâm; Thực đơn học đường ngày càng chú trọng cân bằng dinh dưỡng; Giới trẻ ngày càng hứng thú với lối sống xanh: ăn chay bán phần, theo đuổi chế độ ăn eat clean, giảm rác thải nhựa trong tiêu dùng. Tất cả những tín hiệu này cho thấy người Việt Nam đang dần dịch chuyển từ tư duy "ăn no" sang "ăn đúng, ăn xanh".

Để đưa PHD vào đời sống, cần sự điều chỉnh phù hợp từng khu vực. Ở Việt Nam, có thể kết hợp cá, trứng, sữa ở mức hợp lý để tránh thiếu chất. Ngoài ra, chúng ta nhất thiết phải đầu tư vào nông nghiệp bền vững: đa dạng cây trồng, khuyến khích nông dân trồng rau, đậu, hạt thay vì chỉ tập trung vào lúa gạo. Giáo dục dinh dưỡng từ trường học, truyền thông cộng đồng, giúp người dân nhận thức rằng “ăn xanh” không phải là trào lưu mà là lựa chọn cho tương lai.

Một bữa ăn xanh không nhất thiết phải cầu kỳ. Đó có thể là việc thêm một bát rau, bớt đi miếng thịt, hay chọn thực phẩm địa phương theo mùa. Những thay đổi nhỏ ấy, nếu nhân rộng, sẽ trở thành sức mạnh lớn giúp giảm phát thải, bảo vệ hệ sinh thái và củng cố an ninh lương thực.

Giữa khủng hoảng an ninh lương thực và biến đổi khí hậu, một chế độ ăn cân bằng đang được xem là chìa khóa cho tương lai bền vững.

Planetary Health Diet không đơn thuần là chuyện khẩu phần ăn. Nó là lời nhắc nhở rằng, ăn uống cũng là một hành động có trách nhiệm - với chính cơ thể mình và với hành tinh.