Tứ trấn Thăng Long: Nét đẹp tâm linh độc đáo giữa lòng Thủ đô

Mảnh đất Hà Nội với biết bao vẻ đẹp làm xao động lòng người, từ những vẻ đẹp hết sức bình dị, cổ kính của những ngôi chùa đến những công trình kiến trúc đồ sộ từ lịch sử xa xưa đến nay vẫn còn vẹn nguyên bao giá trị đẹp đẽ của nó. Trong bao vẻ đẹp đó, có những địa danh dường như đã trở thành nơi in dấu bao vẻ đẹp linh thiêng của chốn kinh kỳ về một Thăng Long thời xưa, đó là những vẻ đẹp của một “Tứ trấn Hà Nội” mang đậm nét văn hóa lịch sử, là biểu tượng của Thăng Long ngàn năm văn hiến.

Thăng Long Tứ Trấn bao gồm: Đền Bạch Mã, đền Voi Phục, đền Kim Liên và đền Quán Thánh. Đây là 4 ngôi đền thiêng được dựng lên để thờ 4 vị thần trấn giữ những vị trí huyết mạch của mảnh đất Thăng Long. Thời xưa, những ngôi đền này thường được nhà vua đến dâng hương vào dịp đầu năm. Đến ngày nay, truyền thống đó vẫn được người dân Thủ đô tiếp nối. Mỗi ngôi đền lại mang ý nghĩa và những nét đặc trưng riêng.

Đền Quán Thánh

Đền Quán Thánh nổi tiếng linh thiêng trấn giữ phía Bắc kinh thành Thăng Long xưa, thuộc một trong “tứ trấn Hà Nội”. Đền còn có tên chữ là Trấn Quán Vũ, thờ thần Huyền Thiên Trấn Vũ, vị thần có công diệt trừ yêu quái. Đền được xây dựng vào năm 1010 dưới triều Vua Lý Thái Tổ. 

Truyền thuyết xưa kể rằng Huyền Thiên Trấn Vũ là một vị thần cai quản phương Bắc, giúp nhân dân trừ tà ma, yêu quái và được các vua tin tưởng, thường đến cầu mưa mỗi khi có hạn hán xảy ra. Tượng thờ thần cao lớn, mặt vuông, râu dài, mắt nhìn thẳng phía trước, mặc áo đạo sĩ, ngồi trên một tảng đá lớn, tay trái bắt quyết, tay phải chống gươm có rắn quấn và chống lên lưng vị rùa. Đó không chỉ là một pho tượng thiêng mà còn được đánh giá là một công trình kiến trúc độc đáo, nghệ thuật đúc đồng và sự tài hoa của những người nghệ nhân Việt Nam cách đây 3 thế kỷ về trước.

Với lối kiến trúc độc đáo, hàng năm, ngôi đền thu hút rất nhiều lượt người dân trong nước và quốc tế tới tham quan. Đền Quán Thánh không chỉ là một công trình độc đáo về mặt kiến trúc mà còn là nơi sinh hoạt tín ngưỡng văn hóa của người Hà Nội. Đến nay, vào ngày mùng 3/3 âm lịch hàng năm, đền đều tổ chức lễ hội để người dân tưởng nhớ người đã có công diệt trừ tà ma, yêu quái để người dân có cuộc sống bình yên.

Đền Kim Liên

Đền Kim Liên trước thuộc địa phận phường Kim Hoa, sau thuộc phường Đông Tác, huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức; nay là phường Phương Liên, quận Đống Đa, Hà Nội. Qua các tư liệu, thư tịch, văn bia, câu đối, sắc phong về di tích đều khẳng định đền Kim Liên là nơi thờ thần Cao Sơn, một nhân vật quan trọng trong Điện Thần Việt Cổ. Đền thờ thần Cao Sơn đại vương, người có công giúp vua Lê dẹp loạn, khôi phục nhà Lê và được vua lập đền thờ để tưởng nhớ.

Được khởi dựng từ đầu triều Lý, khoảng thế kỷ 17 thời vua Lý Thái Tổ, ngay từ những buổi đầu dựng nước, vua Lý Thái Tổ đã tìm thấy niềm tin vào kinh thành bền vững, thấy các hướng đều có các vị phúc thần che chở, bảo vệ, bởi vậy nên đã cho xây dựng đền ở nơi này.

Tương truyền, thần Cao Sơn còn là vị thần núi, có công trấn giữ sơn mạch nước Việt từ ngàn xưa. Đền được xây dựng trên một gò đất cao ở phía Đông, cổng đền hướng về phía Tây, bước từ sân lên phải qua chín bậc gạch, hai bên thềm là hai con sấu đá có niên đại từ thời nhà Lê, tam quan được xây giống kiểu nhà hoàn chỉnh có bốn cột trụ ở bốn góc tường. Kiến trúc của tam quan rất đặc biệt, được chạm khắc hết sức tinh xảo với nhiều lớp hình tứ linh đẹp đẽ.

Trong đền còn có tấm bia đá đen “Cao Sơn Đại vương Thần từ Bi minh” ghi lại công lao của thần Cao Sơn trong việc ngầm giúp vua giành lại ngai vàng từ tay ngoại thích và hệ thống 39 đạo sắc phong cho thần Cao Sơn Đại Vương, đây chính là di vật quan trọng nhất tại đền Kim Liên mà đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Hàng năm vào ngày 16 tháng 3 âm lịch, đền thường tổ chức lễ hội gồm các hoạt động tế lễ cùng những trò chơi dân gian thu hút đông đảo người dân tham gia.

Đền Bạch Mã

Đền Bạch Mã được xây dựng từ thế kỉ thứ 9, là nơi thờ thần Long Đỗ - vị thần có gốc Hà Nội cổ, ngôi đền trấn giữ phía Đông kinh thành Thăng Long xưa tọa lạc ở địa phận thuộc phường Hà Khẩu, tổng Đông Thọ, huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức, Thăng Long, nay là số 76 phố Hàng Buồm, phường Hàng Buồm, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.

Đền Bạch Mã là một trong “Tứ trấn Hà Nội”, là ngôi đền có lịch sử xây dựng sớm nhất trong Tứ Trấn. Tương truyền khi vua Lý Công Uẩn dời đô ra thành Đại La vào năm Canh Tuất 1010 định xây thành mới nhưng lần nào thành cũng bị lở, vua bèn sai người đến cầu đảo thì thấy có một con ngựa trắng từ trong đền đi ra, ngựa trắng đi đến đâu để lại vết chân đến đó, sau đó thì quay trở lại vào trong đền. Thấy vậy, vua liền cho xây thành đắp đê theo đúng dấu chân ấy và thành công, do đó đền mới lấy tên là Đền Bạch Mã (đền ngựa trắng) và tôn thờ thần Long Đỗ làm Thành Hoàng phía Đông của kinh thành Thăng Long. Trải qua bao lần tôn tạo, ngôi đền tuy đã có sự thay đổi nhưng vẫn giữ được nét kiến trúc vốn có của nó.

Hình ảnh ngựa trắng được thờ bên trong đền từ lâu đã trở thành biểu tượng rất linh thiêng của ngôi đền, được dân chúng bao đời tôn sùng, kính phục. Bên trong đền còn là nơi lưu giữ nhiều di vật cổ có giá trị cùng nhiều kiến trúc nghệ thuật đặc sắc, đặc biệt là hình ảnh 15 tấm văn bia ghi lại những điển tích, thần thoại trong việc xây dựng đền, những nghi lễ cúng thần và các lần trùng tu tôn tạo lại đền rất chi tiết.

Đền Bạch Mã không chỉ là ngôi đền thờ vị thần trấn giữ phía Đông kinh thành Thăng Long mà còn là nơi ghi dấu lại nét đặc trưng của phong cách kiến trúc thời nhà Nguyễn với quy mô kiến trúc khá lớn, quay theo hướng Nam, được bố trí hết sức hài hòa với nghi môn, phương đình, đại bái, cung cấm, thiêu hương, nhà hội đồng ở phía sau đền.

Hàng năm, đền thường tổ chức lễ hội vào ngày 12 và 13 tháng 2 âm lịch hàng năm. Lễ hội của đền được tổ chức với ý nghĩa tiễn mùa đông qua và đón mùa xuân mới, mong sao cho mùa màng bội thu, nhân dân được sống ấm no, hạnh phúc, đó chính là sự dung hòa giữa văn hóa tín ngưỡng dân gian và nghi thức cúng cung đình ảnh hưởng từ Đạo giáo, chính sự dung hòa đó đã tạo nên nét đặc sắc trong lễ hội đền Bạch Mã. 

Vẻ đẹp của đền Bạch Mã dường như đã trở thành một biểu tượng không thể thiếu ở phố cổ Hà Nội. Đó không chỉ là nơi con người tìm về với vẻ đẹp yên bình mà còn hiểu biết thêm về những thần thoại xưa, nơi giao thoa của nhiều nguồn văn hóa, nét văn hóa dân tộc, hội tụ nhiều nét đặc trưng riêng biệt.

Đền Voi Phục

Đền Voi Phục trấn phía Tây được biết đến là một trong “Tứ trấn Hà Nội”, nằm giữa những tán cây cổ thụ, sừng sững, uy nghi trải qua hàng ngàn năm lịch sử, thuộc địa phận phường Cầu Giấy, Ba Đình cạnh bên công viên Thủ Lệ.

Sở dĩ đền còn có tên gọi là đền Voi Phục vì phía trước đền có đắp hai con voi quỳ gối, tương truyền khi hoàng tử Linh Lang đi đánh giặc thì có con voi quỳ xuống thuần phục người đưa hoàng tử lên trên vành voi để ra đánh giặc, con voi nó biết coi trọng người tài giúp nước, biết phục xuống đưa lên bởi vậy mới có hình ảnh hai con voi quỳ phía trước cổng đền và được người dân gọi là đền Voi Phục.

Trong đền sở hữu nhiều hoành phi và câu đối bằng chữ Hán, sơn son thiếp vàng lộng lẫy, nội dung chủ yếu ca ngợi công đức và sự linh thiêng của các thánh thần.

Trải qua thời gian, kiến trúc của ngôi đền cũng đã dần được nhân dân hóa, dần xâm nhập vào các lễ hội, hoạt động sinh hoạt của người dân bên hồ. Vào ngày mùng 9 và mùng 10 tháng 2 âm lịch hàng năm đền thường tổ chức lễ hội mang tính chất mở với sự tham gia của du khách thập phương mang ý nghĩa cầu bình an, tiền tài, danh vọng.

Ngôi đền ngoài những ý nghĩa trấn yểm, bảo vệ cho kinh thành Thăng Long xưa luôn được bình yên, đền còn là nơi giao thoa của nhiều nền văn hóa khác nhau xuyên suốt dòng chảy văn hóa lịch sử và đã trở thành vẻ đẹp của Hà Nội cần được giữ gìn và bảo tồn.

“Tứ trấn Hà Nội” không chỉ là những di tích lịch sử ghi dấu lại một thời kỳ lịch sử oai hùng của cả dân tộc mà dường như nơi đây đã trở thành biểu tượng không thể thiếu cho sức sống của Hà Nội, cho đời sống văn hóa và tâm linh người Việt.