Bảo vật Kala - Hồn đá ngàn năm vọng tiếng thời gian

Giữa lớp bụi thời gian phủ kín những dấu tích cổ, Kala - gương mặt dữ dội mà cuốn hút - hiện lên như linh hồn đá của đền tháp Champa, lặng lẽ kể lại một nền văn minh rực rỡ từng hiện diện nơi đất Phú Yên xưa, nay là Đắk Lắk.

Phù điêu Kala, hiện vật độc bản được phát hiện tại di tích Núi Bà, huyện Tây Hòa (nay là phường Phú Yên, tỉnh Đăk Lắk) vào năm 1993. Không chỉ là một kiệt tác điêu khắc đá, Phù điêu Kala còn là tiếng vọng của quá khứ, mang trong mình câu chuyện về triết lý sống - chết, hủy diệt - tái sinh của nền văn hóa Champa huy hoàng một thuở.

Khuôn mặt của thần thoại

Ấn tượng đầu tiên của tôi khi đứng trước Kala tại Bảo tàng Di sản công viên địa chất Phú Yên là cảm giác vừa kính sợ, vừa ngưỡng mộ. Được chế tác công phu trên đá tuf ryolit - dacit, một loại đá trầm tích cứng có nhiều ở Đắk Lắk, gương mặt Kala hiện ra với đôi mắt to lồi, miệng rộng, phô ra hàm răng dữ tợn, chuỗi hạt trên trán, bờm tóc dày xếp lớp cùng các chi tiết râu, sừng, lông mi được khắc họa sắc sảo đến từng đường nét.

Kala trong văn hóa Champa là biểu tượng của thần Shiva - đấng hủy diệt và tái sinh trong thần thoại Ấn Độ giáo. Kala - trong tiếng Phạn là “thời gian” - tượng trưng cho sự vô thường, cho chu kỳ bất tận của sinh - diệt. Gương mặt của Kala không chỉ dữ dội và oai nghiêm mà còn chất chứa một triết lý sâu xa về kiếp người.

Viên ngọc muộn của nghệ thuật Tháp Mẫm

Theo các nhà nghiên cứu, phù điêu Kala ở Đắk Lắk là hiện vật duy nhất mang phong cách Tháp Mẫm muộn - một phong cách điêu khắc nổi bật vào thế kỷ XII-XIII tại Bình Định, nhưng đã dần nhường chỗ cho những xu hướng nghệ thuật giản lược hơn ở giai đoạn sau. Với niên đại thế kỷ XIV, đây được xem là "chiếc đầu Kala cuối cùng" - một dấu chấm than rực rỡ và đầy kiêu hãnh khép lại một chương vàng trong lịch sử nghệ thuật Champa.

So với các tác phẩm cùng loại ở tỉnh Gia Lai (mới), Kala Đắk Lắk có những nét tạo hình độc đáo: không có tay người chạm nổi hai bên mặt, được chạm khắc trên một khối đá nguyên khối hình lá nhĩ, thay vì kiểu cấu trúc chia góc thường thấy, đặc biệt là kỹ thuật chạm khắc cực kỳ tinh xảo - những đường nét không chỉ rõ ràng mà còn hài hòa về bố cục, cân đối về tỷ lệ, thể hiện thần thái dữ dội mà sống động như linh vật đang trỗi dậy.

Núi Bà - Thánh địa lặng thầm của xứ Tuy Hòa xưa

Nằm bên bờ Nam sông Đà Rằng, Núi Bà không chỉ là một thắng cảnh thiên nhiên mà còn là một thánh địa Champa cổ, nơi người xưa dựng tháp để hành lễ và ghi dấu đức tin. Cuộc khai quật vào năm 1993 tìm thấy Kala và phát hiện tới 191 hiện vật giá trị, từ tượng thần, phù điêu, bệ thờ đến các vật liệu kiến trúc.

Trong bản đồ các tiểu quốc Champa, đồng bằng Tuy Hòa từng đóng vai trò như một trung tâm thánh địa, bên cạnh cảng thị Tháp Nhạn và kinh thành Thành Hồ. Điều đó làm cho Kala không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật, mà còn là mảnh ghép thiêng liêng của một cấu trúc văn hóa - tôn giáo phức tạp và đầy chiều sâu của người Champa cổ.

Bảo vật của hôm nay và mai sau

Vượt ra ngoài giá trị nghệ thuật, phù điêu Kala mang trong mình giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa, tôn giáo và khoa học. Nó là hiện vật gốc, độc bản, được phát hiện trong lớp văn hóa Champa thế kỷ XIV, thể hiện rõ nét tư tưởng triết lý Ấn Độ giáo về vòng tuần hoàn sinh - diệt, đồng thời là minh chứng cho bản lĩnh và kỹ thuật điêu luyện của nghệ nhân Chăm xưa.

Ngày nay, khi phù điêu Kala được trưng bày trang trọng tại Không gian văn hóa Champa, Bảo tàng Bảo tàng Di sản công viên địa chất Phú Yên, nó trở thành cầu nối để du khách, học sinh, nhà nghiên cứu đến gần hơn với một nền văn hóa từng rực rỡ, từ đó khơi dậy tình yêu, niềm tự hào và trách nhiệm gìn giữ di sản.

Nếu có dịp đến Đắk Lắk, hãy đến Bảo tàng Di sản công viên địa chất Phú Yên, đứng trước phù điêu Kala, cảm nhận hơi thở của một thời đại huy hoàng đang sống lại trong từng vết khắc, từng ánh mắt đầy thần lực. Kala không chỉ là một di vật, mà là hồn đá ngàn năm, là bản giao hưởng lặng thầm của văn hóa Champa - thứ âm thanh chưa bao giờ vắng mặt trong ký ức thời gian.

Đứng trước Kala, bạn như thể đang lắng nghe tiếng nói của thời gian, vang vọng từ một nền văn minh đã xa nhưng chưa hề mất. Đó là thanh âm của đá, của bàn tay nghệ nhân, của triết lý sống - chết - tái sinh mà con người thời nào cũng khát khao tìm hiểu.