Nguyên nhân nào khiến Hà Nội cứ mưa là ngập?

Chỉ sau một trận mưa, nhiều tuyến phố Hà Nội đã ngập sâu.

Phố thành sông sau cơn mưa lớn

Rạng sáng 26/8, hoàn lưu bão trút xuống Hà Nội lượng mưa dồn dập 200–300 mm chỉ trong vài giờ. Ở Yên Sở, lượng mưa đo được chạm 270 mm; Hai Bà Trưng 267 mm; Yên Nghĩa 257 mm; Tây Mỗ 230 mm; Mễ Trì 214 mm; dải Linh Đàm – Thanh Liệt – Mộ Lao ghi nhận trên 200 mm. Mực nước các sông và hồ điều hòa vẫn thấp, nhưng mặt đường đã ngập nhanh, tạo ra nghịch lý: sông hồ còn "khát", phố phường đã "no nước".

Từ Minh Khai, Trường Chinh, Đại lộ Thăng Long đến Nguyễn Trãi, Tố Hữu, Tây Mỗ…, mặt đường biến thành những dải nước đục cuộn xoáy, xe máy chết máy nằm rải như những hòn đảo nhỏ. Nhiều tuyến ngập nửa bánh ô tô, đứng chờ một hồi rồi vẫn phải dắt bộ. Ở chân tòa nhà văn phòng, các nhóm người trú mưa, phấp phỏng nhìn đồng hồ vì cuộc họp đầu giờ sáng coi như lỡ. Những gánh hàng rong, quán cóc ven đường đóng vội, kéo bạt, rời đi trong mưa; hành trình mưu sinh bị chặn lại bởi những hố nước xoáy không đo được độ sâu.

Cơn mưa sáng 26/8 không phải lớn nhất trong lịch sử, nhưng đủ để "kiểm tra sức khỏe" của hạ tầng thoát nước Thủ đô. Kết quả kiểm tra phơi bày ngay trên mặt đường: chỉ cần mưa tập trung 30–40 phút, hàng chục điểm ngập hiện rõ như bàn cờ.

Hạ tầng chắp vá và lời cảnh báo dài hạn

Trong một lần trả lời Thời báo VTV, GS.TS Dương Thanh Lượng – nguyên Chủ tịch Hội đồng Trường, Trường Đại học Thủy Lợi – cho rằng Hà Nội đã cơ bản chấm dứt cảnh ngập diện rộng nhờ các dự án lớn từ sau năm 2008, như các trạm bơm đầu mối. Nhưng ngập cục bộ trên nhiều tuyến phố còn phổ biến và "trong nhiều năm tới chắc chưa thể tránh khỏi được". Lý do cốt lõi, theo ông, là hệ thống cống thoát nước cục bộ chưa hoàn chỉnh: có nơi đường kính quá nhỏ, có nơi xuống cấp, có nơi thiết kế từ nhiều thập niên trước không còn đủ công suất "nuốt" lượng nước mưa cực đoan dồn trong khoảng thời gian ngắn.

Nhìn vào sáng 26/8 có thể thấy rõ điều đó: mưa không cần tổng lượng kỷ lục, chỉ cần dồn dập vài chục phút là đủ làm hệ thống "nghẹt thở". Nước trên đường dâng nhanh, nhưng nước ở sông – hồ chưa kịp lên; tức là dòng chảy bị tắc ở đâu đó giữa mạng lưới cống rãnh, mương ngầm và các cửa xả. Không có sự thông suốt theo hệ thống, việc vận hành đầu mối dù gắng sức cũng khó bù đắp kịp thời.

Đô thị hóa là một nguyên nhân nền: bề mặt thấm nước tự nhiên suy giảm nhanh, ao hồ bị san lấp, ruộng đồng thành phố xá; lớp bê tông phủ kín làm nước mưa "chạy trần" vào cống thay vì thấm dần vào đất. Tốc độ phát triển nóng đòi hỏi khả năng tiêu thoát lớn hơn, đồng bộ hơn – nhưng nhiều khu vực mới chỉ có đường chứ chưa có cống xứng tầm. Sự thiếu ăn khớp giữa dự án giao thông và dự án thoát nước khiến không ít tuyến đường vừa khánh thành đã ngập. "Đáng lẽ hệ thống thoát nước phải được nâng cấp đồng bộ, to và mạnh hơn thì mới thoát nhanh được" – GS Dương Thanh Lượng nhấn mạnh.

GS Lượng cho rằng, Hà Nội cần nhiều giải pháp đồng bộ

Một điểm yếu nữa là tư duy "chia nhỏ để xử lý": từng ô phố, từng dự án được tính riêng, trong khi thoát nước đòi hỏi tư duy hệ thống theo lưu vực – từ mái nhà, ngõ xóm, tuyến phố đến hồ điều hòa, sông tiếp nhận, trạm bơm. Khi mắt xích yếu nằm ở cống nhánh, cả sợi dây bị kéo chùn; khi cửa xả bị rác bịt kín, công suất đầu mối cũng chỉ như chiếc máy khỏe bị bóp cổ. Ý thức xã hội, vì thế, không phải chuyện phụ: túi ni-lông, xốp, bùn đất công trình… sau mỗi cơn mưa lại dạt về miệng cống, biến nơi lẽ ra là lối thoát thành nút thắt.

Không thể mãi "mưa đến đâu, chống đến đó"

Từ câu chuyện thực địa và góc nhìn chuyên gia, Hà Nội cần một chương trình tổng thể với hai tầng giải pháp. Tầng trước mắt là tăng cường vận hành linh hoạt: dự báo – cảnh báo mưa theo khu vực; lập kịch bản ứng trực theo lưu vực; mở – đóng hồ điều hòa hợp lý; kiểm soát thi công để hạn chế bùn đất tràn xuống cống; nạo vét, khơi thông định kỳ ngay trước các đợt mưa lớn. Tầng dài hạn là đầu tư đồng bộ hạ tầng ngầm: mở rộng đường kính các tuyến cống chính và cống nhánh; hoàn thiện hành lang dẫn nước ngầm kết nối hồ – sông – trạm bơm; bổ sung hồ điều hòa mới ở những khu vực thiếu "bể chứa", đồng thời khôi phục chức năng điều tiết cho các mặt nước hiện hữu.

Cùng với đó là đổi mới tư duy quy hoạch: mọi dự án giao thông, nhà ở, khu thương mại phải chứng minh được phương án thoát nước đi kèm ngay từ thiết kế; các chỉ tiêu "bề mặt thấm" cần được đưa vào điều kiện bắt buộc khi cấp phép xây dựng; mô hình lưu vực đô thị phải được quản lý thống nhất, không "mạnh ai nấy làm". Ở nhiều thành phố phát triển, lớp nhựa đường phía trên chỉ là phần nổi, còn phía dưới là những "đại lộ nước" – các tuyến cống hộp đường kính lớn, đủ sức chứa hàng nghìn mét khối; điều đó không phải để phô trương mà là để thích ứng với mưa cực đoan ngày một dày.

Biến đổi khí hậu khiến những cơn mưa kiểu sáng 26/8 không còn hiếm. Khi rủi ro trở nên bình thường mới, năng lực chống chịu của hạ tầng phải tiến một bước dài. Không thể mãi đi theo lối "mưa đến đâu, chống đến đó", vá víu mỗi điểm đen sau một trận ngập rồi chờ đến mùa mưa sau. Muốn dứt điểm điệp khúc "cứ mưa là… ngập", thành phố cần chuyển từ tư duy đối phó sang tư duy phòng ngừa và thiết kế hệ thống.

Những chuyên gia có kinh nghiệm trong lĩnh vực môi trường – thủy lợi như GS.TS Trần Đức Hạ, GS Nguyễn Văn Thắng, GS Dương Thanh Lượng… đều cho rằng, chỉ có đồng bộ mới đủ sức bền vững. Đồng bộ trong quy hoạch theo lưu vực; đồng bộ giữa giao thông – xây dựng – tài nguyên nước – môi trường; đồng bộ trong đầu tư và vận hành. Khi những mắt xích ấy cùng siết chặt, mỗi cơn mưa sẽ không còn là "bài kiểm tra bất ngờ" mà hệ thống luôn trượt. Nếu chậm tay, Hà Nội vẫn sẽ tiếp tục sống chung với ám ảnh ngập úng mùa này qua mùa khác.