Lưu giữ nghề nón ngựa Phú Gia

Làng nón ngựa Phú Gia (xã Cát Tường, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định cũ, nay là tỉnh Gia Lai) có tuổi đời hơn 300 năm. Nón ngựa Phú Gia là sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa của người dân xứ Nẫu. Sản phẩm có tên gọi “nón ngựa” vì thường được dùng khi cưỡi ngựa.

Thời xưa, nón chỉ dành riêng cho giới phong lưu, quyền quý, đặc biệt là những chiếc nón ngựa có bịt bạc, chạm trổ hình rồng phượng trên đỉnh nón. Hình ảnh các lý trưởng, chánh tổng, đội nón bịt bạc cưỡi ngựa qua các nẻo làng đã trở thành ký ức ở các làng quê Bình Định trước những năm 1945. Dân gian còn truyền miệng nhau câu ca dao rằng:

“Thầy Chánh nón chụp bạc, áo tam gian.

Cưỡi ngựa qua làng con gái chạy te.

Thầy Lý nón ngựa áo the.

Chẳng sợ ngựa đè mà sợ bóng quan…”

Để làm ra chiếc nón ngựa, những nghệ nhân của làng phải lên thượng nguồn An Tượng (thuộc An Nhơn, Tây Sơn) để chặt cây giang đem về chẻ ra từng miếng cật dày hoặc mua tại chợ nón Gò Găng. Cật giang được nạo sạch vỏ, phơi khô và chẻ ra thành cây tăm thật nhỏ và đều. Lá kè (hay còn gọi là lá cọ) làm nón không được quá già hoặc quá non, được đem phơi nắng, phơi sương để lá vừa khô vừa đủ độ mềm dẻo. Các nguyên liệu khác như rễ dứa rừng, cước, chỉ màu, vải the... cũng đều được tuyển chọn kỹ lưỡng trước khi bắt tay thực hiện hai mươi công đoạn làm nón ngựa, trong đó bốn công đoạn quan trọng nhất là tạo sườn mê, thắt nan sườn, thêu hoa văn trên sườn và lợp lá cho nón.

Ngày xưa, nón ngựa của những người có chức sắc khác nhau thì các mẫu họa tiết sẽ được thêu khác nhau. Trông vào nón ta có thể nhận biết phẩm hàm của từng quan lại trong địa phương. Từ xã trưởng trở lên, nón ngựa có chụp bằng đồng hay bạc chạm trổ theo phẩm trật. Trên đỉnh là núm nhọn, hình quả trám. Với những mẫu hoa văn như long, lân, quy, phụng thể hiện quyền uy trong thời đại phong kiến, đặc biệt giới phong lưu thường chuộng nón ngựa mẫu mai, lan, cúc, trúc vì nó là biểu tượng của sự thanh tao, đài các, thể hiện được sự luân chuyển của thời tiết bốn mùa… Cũng chính nhờ những mẫu họa tiết này mà khi đội trên đầu, nón ngựa Phú Gia vừa có nét cao sang quý phái, vừa trang nhã, mềm mại. Ở Phú Gia thời trước, ngày cưới nhà giàu rước dâu bằng kiệu, chàng rể đội nón đi ngựa; còn nhà nghèo cũng ráng sắm vài đôi nón ngựa cho cô dâu chú rể đội trong ngày trọng đại.

Ngày nay, nón ngựa trở thành một sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo bởi sự cầu kỳ, tỉ mẩn và tài hoa trong từng đường nét. Để có được một chiếc nón ngựa thành phẩm, người thợ phải mất mấy ngày công phu chế tác. Theo nghệ nhân Đỗ Văn Lan (78 tuổi, ở Phú Gia) - người có hơn 60 năm theo nghề làm nón ngựa - để chiếc nón trường tồn cùng thời gian thì các nguyên vật liệu làm nón: từ giang, rễ dứa rừng đến lá kè mỡ đều phải thu vào đúng vụ - thường là vào cuối đông, đầu xuân.

Hiện nay, làng nón ngựa Phú Gia chỉ còn khoảng hơn 100 người làm nón. Theo những người thợ nón, chiếc nón ngựa ngày nay đã có nhiều cách tân, thay đổi để phù hợp hơn nhưng số lượng bán ra không nhiều. Chủ yếu là khách du lịch mua làm kỷ niệm. Mặc dù vậy, những người ở làng nón Phú Gia vẫn quyết giữ nghề như giữ lại nét văn hóa, tinh hoa của cha ông ngày trước. Nhiều lớp dạy làm nón ngựa được mở tại địa phương nhằm truyền nghề cho thế hệ sau. Những chiếc nón ngựa theo chân các nghệ nhân có tiếng đi khắp trong Nam ngoài Bắc để quảng bá rộng rãi.