Dự thảo Luật Thương mại điện tử: Xây dựng sân chơi công bằng, tạo bệ phóng cho sự phát triển

96% thị phần TMĐT thuộc về các sàn ngoại

“Bán nhiều mà vẫn lỗ” - đó là tâm sự của anh Nguyễn Tuấn, chủ một cửa hàng đồ gia dụng trực tuyến tại Hà Nội. Sau hơn 3 năm kinh doanh qua sàn, từ chỗ mỗi ngày hàng trăm đơn, đến nay anh đã phải đóng hẳn gian hàng.

Anh Tuấn chia sẻ: “Tôi có cảm giác mình chỉ đang làm thuê cho nền tảng, khách hàng cũng không còn là của mình”. Tâm sự của anh Tuấn phản ánh thực trạng thị trường bị lệ thuộc gần như tuyệt đối vào các sàn ngoại, những đơn vị chiếm khoảng 96% thị phần.

Sự áp đảo của các nền tảng ngoại (Shopee, TikTok Shop, Lazada) tạo ra cuộc cạnh tranh không cân sức. Các sàn này, với tiềm lực tài chính khổng lồ, sẵn sàng “đốt tiền” để giành thị phần. Nhưng khi đã đạt vị thế mạnh mẽ, họ bắt đầu tăng hàng loạt loại phí, từ phí hoa hồng, phí giao dịch, phí quảng cáo, cho đến “phí hạ tầng” không rõ ràng.

Trong tờ trình dự thảo Luật TMĐT, Bộ Công Thương nêu rõ, việc xây dựng luật là cần thiết để đảm bảo tính pháp lý cao hơn và ổn định hơn, đồng thời điều chỉnh toàn diện các vấn đề quan trọng, mang tính nguyên tắc. Hệ thống pháp luật hiện hành đã bộc lộ nhiều tồn tại, hạn chế do sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ và sự xuất hiện của nhiều mô hình kinh doanh mới.

Dự thảo luật đang hướng đến giải quyết các vấn đề cốt lõi. Đầu tiên, hoạt động livestream bán hàng phát triển nhanh chóng nhưng luật pháp hiện hành chưa có quy định riêng biệt về định danh chủ tài khoản, thông tin tối thiểu phải cung cấp, trình độ chuyên môn của người thực hiện và nghĩa vụ nộp thuế.

Xu hướng xây dựng siêu ứng dụng (Super-apps) cũng đặt ra thách thức về trách nhiệm pháp lý của chủ sở hữu đối với các ứng dụng nhỏ tích hợp. Việc thu thập lượng lớn dữ liệu người dùng từ các siêu ứng dụng cũng dễ gây nguy cơ các nền tảng số lợi dụng để cạnh tranh không lành mạnh.

Bên cạnh đó, hoạt động TMĐT xuyên biên giới phát triển mạnh mẽ nhưng vẫn “ưu ái” hơn cho các nhà bán và hàng hoá ở nước ngoài, đặc biệt là hàng giá rẻ, xâm nhập thị trường Việt Nam, gây sức ép lớn lên các doanh nghiệp sản xuất trong nước.

Định danh người bán, xây dựng thị trường minh bạch

Các chuyên gia đều đồng thuận rằng, dự thảo luật sẽ mở ra một “cuộc cách mạng về minh bạch” trong TMĐT.

Thực tế cho thấy, vấn đề hàng giả, hàng cấm, hàng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, hàng kém chất lượng vẫn là mối quan ngại chung. Hiện tại, nhiều nền tảng TMĐT chưa định danh và xác thực điện tử đối với người bán, dẫn đến khó kiểm soát chính xác thông tin, đặc biệt là với người bán ở nước ngoài. Điều này gây khó khăn trong việc truy vết và xử lý vi phạm và tạo rủi ro về gian lận, trốn thuế.

Trao đổi với phóng viên Thời báo VTV, ông Vũ Trung Thành, nhà sáng lập Công ty TNHH Tư vấn và Phát triển Thương mại điện tử PBS cho biết, điểm tích cực đầu tiên là việc định danh rõ ràng sẽ giúp nâng cao trách nhiệm của nhà bán: “Khi có vấn đề, cơ quan quản lý có thể truy xuất ngay người bán để quy trách nhiệm, hạn chế tình trạng hàng lậu, hàng giả. Người tiêu dùng cũng sẽ yên tâm hơn vì có thể khiếu nại và được bảo vệ tốt hơn”.

Tuy nhiên, ông Thành cũng chỉ ra những thách thức và bất cập còn tồn tại. Thứ nhất, dự thảo hiện chưa đưa ra cơ chế định danh hiệu quả đối với nhà bán nước ngoài. “Thực tế, chỉ cần bỏ ra 3 - 5 triệu đồng là có thể mua một tài khoản từ Trung Quốc để bán hàng vào Việt Nam, kể cả hàng giả, hàng nhái. Điều này khiến cơ quan quản lý khó kiểm soát và người tiêu dùng dễ bị rủi ro”, ông Thành nói.

Thứ hai, việc định danh đòi hỏi nhà bán trong nước phải minh bạch nguồn gốc hàng hóa, có hóa đơn, chứng từ đầy đủ. Đây là áp lực lớn khi nhiều đơn vị nhỏ lẻ vẫn đang nhập hàng qua đường tiểu ngạch để giảm chi phí. Nếu buộc phải đi theo kênh chính ngạch, chi phí sẽ đội lên, lợi nhuận giảm sút, khiến không ít nhà bán “chùn bước”.

Trong khi đó, ông Vũ Minh Hoàng, nhà sáng lập Công ty Công nghệ và Truyền thông Cito, ủng hộ yêu cầu về định danh và minh bạch hóa nguồn gốc hàng hóa. Ông cho rằng: “Nếu làm quyết liệt, đây sẽ là cuộc cách mạng loại bỏ hàng nhập lậu, tạo thị trường văn minh cho những người làm ăn chân chính”.

Tuy nhiên, điều này sẽ làm tăng thêm áp lực về bài toán kinh phí lên hàng triệu hộ kinh doanh nhỏ. Theo dự thảo, việc yêu cầu lưu trữ dữ liệu về giao dịch TMĐT trong vòng 3 năm đồng nghĩa với việc nhà bán phải thay đổi cách nhập hàng từ tiểu ngạch sang chính ngạch, khiến chi phí đội lên, làm giảm lợi nhuận của họ.

Dù vậy, Luật sư Đặng Văn Cường, thuộc Đoàn luật sư TP Hà Nội cũng khẳng định, quy định lưu giữ dữ liệu giao dịch trong 3 năm là cần thiết, tương thích với thời hiệu khởi kiện và phục vụ công tác điều tra, truy thu thuế.

Trong khi đó, đối với sàn ngoại, yêu cầu ký quỹ và vốn điều lệ là một điểm mới gây nhiều tranh luận. Cơ chế ký quỹ giúp đảm bảo khi có tranh chấp, gian lận, người tiêu dùng có nguồn tài chính để được bồi thường. Song nếu yêu cầu quá khắt khe, các doanh nghiệp nước ngoài vừa và nhỏ có thể ngần ngại tham gia, khiến thị trường mất cơ hội tiếp cận những mô hình và công nghệ mới.

Mở rộng cánh cửa, tạo điều kiện các doanh nghiệp trong nước

Thị trường TMĐT Việt Nam cần một hành lang pháp lý mới để tạo môi trường kinh doanh minh bạch, văn minh hơn, từ đó tăng niềm tin cho người tiêu dùng. Để làm được điều đó, dự thảo Luật Thương mại điện tử nên có những chính sách cụ thể, gắn sát với thực tiễn.

Đóng góp về các chính sách nhằm thu hút các doanh nghiệp, ông Vũ Trung Thành cho biết: “Với các nhà bán nhỏ lẻ, nên có chính sách hải quan hỗ trợ để họ có thể nhập hàng số lượng ít qua đường chính ngạch và có đủ giấy tờ hoạt động. Đồng thời, cần ưu tiên tín dụng cho nhóm này để họ có thêm vốn duy trì kinh doanh”.

Một vấn đề khác cũng được ông Thành đề cập là tác động lên các doanh nghiệp logistics khi mà thuật toán phân bổ đơn hàng của các sàn hiện không được công khai. Các đơn vị vận chuyển không biết sàn sẽ phân bao nhiêu đơn cho mình, nên rất khó để chủ động đầu tư kho bãi, nhân sự một cách hiệu quả. “Thực tế, vào các ngày sale lớn, số lượng đơn hàng bùng nổ, nhiều đơn vị bị quá tải do không nắm trước thông tin, dẫn tới chậm trễ, ảnh hưởng cả điểm vận hành của shop lẫn trải nghiệm khách hàng”, ông Thành phân tích.

Trong khi đó, luật sư Đặng Văn Cường nhấn mạnh, để luật trở thành động lực cho sự phát triển của thị trường TMĐT cần hài hòa lợi ích giữa Nhà nước, doanh nghiệp và người tiêu dùng và phải đảm bảo tính khả thi.

Luật sư Cường cho rằng cần có cơ chế linh hoạt, thậm chí là hành lang thử nghiệm pháp lý (sandbox) cho doanh nghiệp nhỏ và hộ kinh doanh để họ có không gian vận hành trước khi tuân thủ đầy đủ.

Còn ông Vũ Minh Hoàng, nhà sáng lập Công ty Công nghệ và Truyền thông Cito đề xuất nên áp dụng luật từng bước, ưu tiên các ngành hàng nhạy cảm trước (mỹ phẩm, thực phẩm chức năng). Thay đổi phương thức kiểm soát: Thủ tục nên theo hướng hậu kiểm thay vì tiền kiểm để giảm gánh nặng ngay từ đầu cho doanh nghiệp.

Đặc biệt, cần có sự quản lý của nhà nước để yêu cầu các sàn minh bạch về lý do tăng phí và có cơ chế kiểm soát các loại phí này.

Việc hoàn thiện Luật TMĐT lần này thể hiện nỗ lực lớn của Nhà nước. Nếu luật được ban hành với khung pháp lý, đảm bảo tính khả thi và rõ ràng, nó sẽ là bệ phóng phát triển, khuyến khích đổi mới sáng tạo cho hàng triệu hộ kinh doanh nhỏ đang tham gia một cuộc chơi cạnh tranh vô cùng khốc liệt.