Ngày 2/9/1945, Quảng trường Ba Đình chật kín biển người. Trên lễ đài, Hồ Chủ tịch đọc Tuyên ngôn độc lập, trích dẫn những chân lý phổ quát về quyền con người, khẳng định trước quốc dân đồng bào và thế giới về một quốc gia mới, một ý chí mới. Khoảnh khắc ấy không chỉ là sự ra đời của một nhà nước độc lập, mà còn là sự định danh vị thế mới cho Nhân dân: từ thân phận nô lệ, bước lên làm chủ đất nước. Tiếng hô "Độc lập!" dậy sóng quảng trường, lan ra khắp non sông như một lời thề thiêng liêng, như khế ước giữa nhà nước non trẻ và Nhân dân – những người sẽ cùng gánh vác vận mệnh quốc gia.

Không biết có phải lan tỏa từ dư âm ấy không mà mấy chục năm sau, năm 1971, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã viết ra những lời thơ bình dị mà rất đỗi xúc động:

Thơ ở đây không phải trang sức ngôn từ; đó là một cách trả lời giản dị mà thuyết phục cho câu hỏi "Đất nước từ đâu mà có?" – từ những con người bình thường biết yêu thương nhau bằng gừng cay muối mặn, biết trồng tre đánh giặc, biết gọi tên cái kèo cái cột, biết chắt chiu hạt gạo một nắng hai sương. Và khi lịch sử gọi tên, chính những "người bình thường" ấy bước ra thành chủ thể phi thường.

Chia sẻ cùng phóng viên Thời báo VTV, PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ nhấn mạnh: "Các triều đại phong kiến vẫn coi nước là của đế vương; chỉ đến thời đại Hồ Chí Minh, địa vị chính trị của Nhân dân mới được hiến định, trở thành nguyên tắc nền tảng của nhà nước: của dân, do dân, vì dân. Giành chính quyền xong là đặt ngay tổng tuyển cử để Nhân dân trực tiếp bầu Quốc hội, rồi dựng bộ máy hành pháp của chính mình". Theo ông, đó là "bước ngoặt định danh" cho chủ quyền Nhân dân: từ đây, mọi quyết sách lớn đều phải quy về lợi ích của dân, hợp lòng dân và được Nhân dân đồng thuận thực thi.

Nhà báo Nhị Lê (nguyên Phó Tổng Biên tập Tạp chí Cộng sản) cũng bổ sung điểm tựa tư tưởng: "Không có Nhân dân thì không có nước Việt Nam độc lập; không có Nhân dân thì không có hai cuộc kháng chiến thần thánh; không có Nhân dân thì cũng không có Đổi mới. Bản chất quyền lực ở ta là quyền lực Nhân dân."

Nạn đói năm 1945 cướp đi sinh mạng hàng triệu người, để lại vành khăn trắng phủ khắp phố phường, cánh đồng đói quắt queo. Khi kho bạc quốc gia trống rỗng, Hồ Chủ tịch kêu gọi: "Mỗi người hãy nhịn ăn một bữa, đem gạo đó cứu đồng bào đói". Hũ gạo nghĩa tình lập khắp nơi: trong từng gia đình, cơ quan, chùa chiền, giáo xứ. Có người nhường cả thóc giống; có hộ khá giả góp chục cân gạo mỗi tuần. Xe bò, xe trâu lộc cộc chở gạo về hợp tác rồi "chảy" đến những xã đói ở vùng sâu, xa nhất. Cùng lúc, Tuần lễ Vàng vận động được nguồn lực quan trọng; nhiều doanh nhân yêu nước hiến vàng – tiêu biểu là gia đình ông bà Trịnh Văn Bô – Hoàng Thị Minh Hồ. Vài tháng sau, nạn đói cơ bản được đẩy lùi: hũ gạo mở nắp cho bữa cơm thêm hạt trắng, đồng ruộng gieo cấy trở lại, kho thóc dự trữ địa phương tái lập. Chiến thắng đầu tiên của nhà nước độc lập, nói đúng tên, chính là chiến thắng của lòng người.

Cái đói đe dọa sự sống, cái dốt kìm hãm tương lai. Năm 1945, hơn 90% dân số mù chữ – con số choáng váng với một quốc gia vừa giành độc lập. Ít lâu sau, Sắc lệnh Bình dân học vụ ra đời. Lớp học dựng tạm dưới mái đình, mượn nhà dân; bàn ghế ghép bằng tre nứa; bảng là tấm gỗ bôi nhọ nồi, phấn thay bằng mảnh đá vôi. Đêm xuống, ánh đèn dầu chập chờn, người nông dân ngồi cạnh con đánh vần "i tờ"; cụ già bảy mươi run run nhưng đôi mắt sáng rỡ khi viết được tên mình. Hàng vạn lớp học, hàng vạn thầy cô không đòi hỏi lương bổng lớn lao; họ chỉ đòi một sự đổi đời: từ tối sang sáng. Cuối thập niên 1950, đa số người trong độ tuổi lao động đã biết đọc biết viết – nền tảng để dựng trường, mở xưởng, lập bệnh viện, xây dựng quân đội hiện đại; và quan trọng nhất: đọc báo, đọc luật, đọc Hiến pháp viết ra nhân danh họ.

PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ nối mạch tư tưởng: "Đặt Nhân dân ở trung tâm – cứu đói thì Nhân dân tự cứu; học chữ thì Nhân dân tự giác; bầu Quốc hội thì Nhân dân tự quyết. Đó không chỉ là quản trị khôn ngoan, mà là triết lý chính trị: nâng Nhân dân lên vị thế làm chủ thì đất nước mới bền gốc."

Thực dân trở lại, cả nước bước vào kháng chiến. Đường lối "Toàn dân kháng chiến, toàn diện kháng chiến" biến mỗi làng thành pháo đài, mỗi gia đình thành kho hậu cần. Ở Điện Biên Phủ, những con số khô khan mà lay động: hàng trăm nghìn lượt dân công với hàng chục triệu ngày công; hơn hai vạn xe đạp thồ, gần mười hai nghìn bè mảng, hàng nghìn xe cút kít; hàng vạn tấn lương thực, đạn dược chuyển lên mặt trận. Những chiếc xe đạp thồ oằn xuống dưới hai tạ gạo, bếp Hoàng Cầm giấu khói dưới tán rừng, người phụ nữ dân tộc địu đạn vượt suối – tất cả đã thành huyền thoại. Nhưng hơn hết, đó là biểu tượng của một chiến lược: chiến tranh Nhân dân. Không có chiến lược ấy, không thể có một Điện Biên Phủ "lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu".

Hai thập kỷ sau, kháng chiến chống Mỹ biến miền Bắc thành hậu phương lớn. Khẩu hiệu "Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người" vang lên như lời thề. Thanh niên xung phong bám Trường Sơn mở đường; hợp tác xã gói gạo gửi tiền tuyến; những bà mẹ miền Nam nuôi giấu cán bộ; phong trào "Ba sẵn sàng", "Năm xung phong" sục sôi. Chiến tranh không chỉ cần vũ khí mà còn cần văn hoá của lòng vị tha, kỷ luật, đùm bọc, trí khôn cộng đồng. Đại thắng mùa Xuân 1975 không chỉ là chiến công quân sự, mà trước hết, là chiến thắng của chiến lược lòng dân.

Nhà báo Nhị Lê đi thẳng vào bản chất: "Trong tám mươi năm, dân tộc ta trải qua 2 cuộc chiến tranh vệ quốc - chống Pháp, chống Mỹ và các cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới. Tất thảy đều là chiến tranh của Nhân dân. Cái mới và cái riêng của Việt Nam là ở đó: động viên được toàn dân, tổ chức được sức dân, dùng sức dân để giữ nước và dựng nước". Ông dẫn lại câu thơ Tố Hữu – "trời không có Thánh Thần, đất không có Thánh nhân, chỉ có Nhân dân thần thánh" – như xác nhận của lịch sử, chứ không phải mỹ từ.

Hòa bình không phải là vệt nắng dài không mây. Đất nước đối diện những phép thử mới: thiên tai khốc liệt, dịch bệnh chưa từng có, và công cuộc kiến thiết khổng lồ.

Năm 2020, miền Trung chìm trong "đại hồng thủy": nước dâng tới mái nhà, những chiếc thuyền nhỏ xoay trở trong dòng xiết cứu hàng xóm; những em bé được bế lên vai người khỏe nhất; từng đoàn xe cứu trợ nối nhau từ Bắc chí Nam. Một "ngân hàng nghĩa tình" hình thành tự nhiên – đúng nghĩa Nhân dân cứu Nhân dân. Có nơi người dân hiến đất mở đường cứu hộ; nơi khác, hàng trăm thanh niên trèo đèo lội suối đưa nhu yếu phẩm vào bản cô lập.

Rồi COVID-19 ập đến, làm tê liệt thế giới. Việt Nam cũng không tránh khỏi tang thương. Nhưng giữa khủng hoảng, sức mạnh cộng đồng tạo ra "vùng đệm" nhân ái: Quỹ vaccine huy động hàng nghìn tỷ đồng; ATM gạo phát đều tay từng tấn gạo mỗi ngày; gian hàng 0 đồng mọc lên giữa khu phố; hàng trăm nhóm thiện nguyện lo oxy, suất cơm gửi bệnh viện dã chiến. Cùng với nỗ lực của nhà nước trong xét nghiệm, điều trị, tiêm chủng, chính lòng dân – với kỷ luật tự giác và văn hóa tương thân tương ái – đã giúp đất nước đi qua thời khắc tối tăm.

Từ góc nhìn quản trị, PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ phân tích: "Khi chính sách bám sát thực tiễn, thông tin minh bạch và người dân được đặt vào vị trí đồng chủ thể, thì sự đồng cảm biến thành kỷ luật, tương trợ biến thành sức mạnh tập thể. 'Ý Đảng hợp lòng dân' không phải khẩu hiệu, mà là cơ chế vận hành". Nhà báo Nhị Lê cảnh báo: "Xa dân là nguy cơ lớn nhất; ở đâu niềm tin bị bào mòn, ở đó không thể có đồng thuận, càng không thể có thực thi hiệu quả".

Cũng trong thời bình, nông thôn mới – đô thị văn minh làm thay đổi diện mạo đất nước. Nhiều tỉnh, huyện, xã về đích sớm; ở đó có dấu ấn rõ nét của người dân: hiến đất, góp sức, tham gia giám sát. Bắc Ninh có gia đình cắt cả phần vườn để mở rộng đường thôn xóm; đồng bằng sông Hồng tổ chức "ngày công cộng đồng"; Hà Nội có tổ dân phố tự quản môi trường, an ninh trật tự; khu chung cư lập nhóm tình nguyện sơ cứu, cứu hỏa. Những thiết chế mềm ấy, khi được trao quyền, vận hành hiệu quả: công trình bền hơn, chi phí xã hội thấp hơn, niềm tin cao hơn.

Thế kỷ XXI mở ra cơ hội và thách thức đan xen: cách mạng công nghiệp lần thứ tư, biến đổi khí hậu, an ninh phi truyền thống, cạnh tranh chiến lược, chuyển đổi số, chủ quyền biển đảo. Sức mạnh Nhân dân hôm nay không chỉ là dũng cảm – cần cù, mà còn là tri thức – sáng tạo – kỷ luật công dân số.

Ở nông thôn, hàng triệu hộ đã mang sản phẩm lên sàn thương mại điện tử: vải thiều Lục Ngạn, mận hậu Sơn La, cà phê Tây Nguyên, sầu riêng Tây Nam Bộ… đi xa nhờ "con đường số". Ở Lâm Đồng, nông dân trẻ lắp cảm biến, tưới nhỏ giọt, theo dõi dinh dưỡng đất, truy xuất nguồn gốc bằng QR. Ở đô thị, sinh viên khởi nghiệp với AI, y tế số, năng lượng sạch. Ở biên giới, tổ liên gia an toàn, tổ tự quản đường biên cột mốc phối hợp bộ đội biên phòng; trên biển, tổ đội tàu thuyền hỗ trợ nhau khi giông bão, khi sự cố.

Kinh tế tri thức đòi hỏi một thể chế mở – minh bạch – thân thiện với sáng tạo. Những đợt lấy ý kiến xã hội cho dự thảo luật quan trọng trở thành thông lệ – từ Luật Đất đai, Bộ luật Dân sự đến chính sách kinh tế số. Khi chính sách mang "dấu vân tay" của Nhân dân, nó không chỉ hợp pháp, hợp lý mà còn được thi hành với đồng thuận xã hội cao. Nhà nước pháp quyền XHCN mà ta xây dựng, suy cho cùng, là để bảo đảm quyền con người, quyền công dân; để mọi công dân có không gian tham gia – phản biện – đồng sáng tạo chính sách công. Đó là con đường để "ý Đảng hợp lòng dân" không chỉ là khẩu hiệu mà trở thành cơ chế vận hành.

Ở bình diện quốc phòng – an ninh, bảo vệ Tổ quốc hôm nay không chỉ bằng súng đạn, mà bởi sức mạnh tổng hợp: kinh tế, ngoại giao, công nghệ, và – trên hết – lòng dân. Từ ngư dân bám biển Hoàng Sa – Trường Sa đến đồng bào vùng biên giữ đất, mỗi người dân là một "cột mốc sống", một mắt xích trong thế trận quốc phòng toàn dân, an ninh Nhân dân. Trong kỷ nguyên mạng, nơi tin giả, kích động, thao túng dư luận có thể bùng phát chóng mặt, "thế đứng lòng dân" càng là tuyến phòng thủ kiên cố: minh bạch là vaccine của niềm tin, lắng nghe là cơ chế duy trì đối thoại, pháp quyền bảo đảm công bằng để không ai bị bỏ lại phía sau.

PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ nhấn mạnh một tầng văn hóa: "Kháng chiến hóa văn hóa – văn hóa hóa kháng chiến từng là sáng tạo độc đáo trong chiến tranh; thời bình, tinh thần ấy chuyển hóa thành văn hóa tuân thủ pháp luật, văn hóa minh bạch, văn hóa trách nhiệm. Khi văn hóa thấm vào quản trị, chính sách mới đi vào đời sống". Nhà báo Nhị Lê khẳng định chiều sâu chiến lược: "Muốn đi nhanh, phải phát triển khoa học – công nghệ; muốn đi xa và bền vững, phải đặt nền móng ở Nhân dân. Lợi ích quốc gia phải thống nhất với lợi ích chính đáng của Nhân dân".

Tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhân dân không phải khẩu hiệu treo tường; đó là phương pháp trị quốc và lẽ sống của một người làm cách mạng. Ở thời điểm ngặt nghèo nhất, Người khẳng định: "Trong bầu trời không gì quý bằng Nhân dân. Trong thế giới không gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của Nhân dân." Câu nói ấy vừa là tôn vinh, vừa là chỉ dẫn hành động: tôn trọng dân – gần dân – học dân – dựa vào dân.

Chính vì điều đó, trong Di chúc để lại, Người cũng dặn dò:"Đảng ta phải thật sự xứng đáng là người lãnh đạo, là người đầy tớ thật trung thành của Nhân dân"; cán bộ là công bộc của Nhân dân; Nhà nước của dân, do dân, vì dân; Nhân dân là chủ và làm chủ. Đây không chỉ là chuẩn mực đạo đức – chính trị, mà còn là cơ chế vận hành đòi hỏi thiết kế thể chế, kiểm soát quyền lực và thực hành dân chủ để "ý Đảng hợp lòng dân".

Ý nghĩa thực hành của tư tưởng ấy là hiển nhiên: việc gì đặt đúng vào tay dân, tổ chức cho dân làm, thì ắt thành công. Không ngẫu nhiên trong những năm đầu lập quốc, những việc lớn nhất – cứu đói, xóa mù, tổng tuyển cử – đều chọn phương án "đồng chủ thể": Nhà nước tổ chức, Nhân dân thực hiện, cùng nhau chịu trách nhiệm. Đến hôm nay, nguyên tắc ấy vẫn giữ nguyên giá trị trong mọi cải cách – từ chuyển đổi số, cải cách thủ tục đến xây dựng hạ tầng: nếu không có dân tham gia, không vì dân và không thuyết phục được dân, rất khó đi đến đích.

Tám mươi năm nhìn lại, mỗi khi dân tộc đứng trước ngã rẽ, chính Nhân dân là người lựa chọn con đường đúng. Khi cái đói, cái dốt, giặc ngoại xâm bủa vây, Nhân dân góp hũ gạo, học con chữ, kéo pháo, nuôi quân. Khi thiên tai, dịch bệnh ập đến, Nhân dân cứu nhau, nhường nhau từng bó rau, từng suất cơm. Khi kiến thiết, Nhân dân hiến đất, góp sức, giám sát để công trình không "đầu voi đuôi chuột". Khi hội nhập, Nhân dân học công nghệ, khởi nghiệp sáng tạo, đưa nông sản đi xa và đưa trí tuệ Việt ra thế giới.

Từ một góc nhìn khác, tám mươi năm qua là hành trình mở rộng không ngừng không gian công dân. Người dân từ vị thế "thần dân" trở thành "công dân" với quyền hiến định; từ vị thế thụ hưởng chính sách trở thành đồng tác giả – đồng giám sát chính sách; từ vị thế vật thể của lịch sử trở thành chủ thể lịch sử. Mỗi bước tiến về dân chủ, pháp quyền, minh bạch là một bước gia cố lòng dân. Mỗi lần lắng nghe và sửa sai kịp thời là một lần niềm tin được bồi đắp. Mỗi chính sách tạo cơ hội công bằng – từ trường học vùng khó đến trạm y tế xã, từ cây cầu nhỏ tới tuyến cao tốc – đều là một "bản ghi nhớ" giữa nhà nước và Nhân dân.

Trong không khí kỷ niệm 80 năm Độc lập, lời thơ Nguyễn Khoa Điềm lại vang lên như một nhắc nhở trách nhiệm của từng con người:

Xin khép lại bài viết bằng lời Chủ tịch Hồ Chí Minh – như một nền tảng bất biến của quốc gia: "Trong bầu trời không gì quý bằng Nhân dân. Trong thế giới không gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của Nhân dân". Lời Người là kim chỉ nam: dân là gốc, đại đoàn kết là sức mạnh. Những nhắc nhớ của nhà báo Nhị Lê về con đường "đi nhanh – đi xa", hay luận giải của PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ về chủ quyền Nhân dân được hiến định, là sự cộng hưởng và khẳng định lại tư tưởng ấy của Người trong bối cảnh hôm nay. Giữ chắc điểm tựa Nhân dân, vận hành minh bạch bằng pháp quyền, chúng ta có thể bình tĩnh trước biến động, kiên định trước thử thách và mở những cánh cửa tương lai. Lòng dân làm nên vận nước; vận nước quyết định thế nước.