Bảo vệ trẻ em gái - Nhiệm vụ không thể trì hoãn

Ở các khu vực xung đột tỷ lệ bé gái bị xâm hại ở mức đáng báo động - (Ảnh: AFP)

Bạo lực đối với trẻ em gái là một trong những hành vi đáng bị lên án nhất trên thế giới. Hiện tượng này không phải là sự việc lẻ tẻ mà là một vấn đề có tính hệ thống, với quy mô, hậu quả và sự dai dẳng khiến nhiều quốc gia phải tái cấu trúc luật pháp, giáo dục và an sinh xã hội để bảo vệ thế hệ tương lai. Nó gây ra những hậu quả nghiêm trọng cả về thể chất, kinh tế lẫn tâm lý ngắn hạn và dài hạn đối với phụ nữ và trẻ em gái, ngăn cản họ tham gia đầy đủ và bình đẳng vào xã hội.

Những con số đáng lo ngại

Một vụ việc gây chú ý gần đây là làn sóng phẫn nộ tại Buenos Aires, Argentina - khi hàng nghìn người dân xuống đường biểu tình vào ngày 27/9, yêu cầu công lý cho 3 thiếu nữ bị sát hại dã man. Điều tra ban đầu cho thấy, 3 thiếu nữ bị lừa rủ đi dự tiệc ngày 19/9 nhưng thực chất bị bắt cóc để "trừng phạt" vì vi phạm luật lệ của băng nhóm ma túy. Hình ảnh và lời kể của điều tra viên cho thấy mức độ tàn bạo của vụ án - các nạn nhân bị cắt ngón tay, nhổ móng, đánh đập và cuối cùng bị bóp nghẹt đến chết. Gia đình các em cho biết, thi thể không thể nhận dạng được vì vết tra tấn. Vụ án man rợ này không chỉ làm rúng động Argentina mà còn đặt ra câu hỏi lớn về trách nhiệm của chính quyền quốc gia trong việc bảo vệ phụ nữ và trẻ em gái trước bạo lực cực đoan.

Dữ liệu tổng quan của Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) cho thấy bạo lực với trẻ em gái là hiện tượng rộng khắp và nghiêm trọng. Báo cáo toàn cầu ước tính khoảng 1 tỷ trẻ em (2 - 17 tuổi), trong đó chủ yếu là bé gái, đã trải qua ít nhất một hình thức bạo lực trong một năm bất kỳ. Đây là con số phản ánh quy mô khổng lồ và tính hệ thống của vấn đề.

Ở khía cạnh xâm hại tình dục, theo số liệu của UNICEF, hàng chục triệu trẻ em đã từng chịu tổn thương; khoảng 90 triệu trẻ em đã từng bị xâm hại; khoảng 650 triệu phụ nữ và trẻ em gái còn sống đến nay đã từng bị xâm hại trong thời thơ ấu (phần lớn trong số họ phải chịu tác động lâu dài về sức khỏe thể chất, tinh thần và triển vọng học tập). Những con số này càng nghiêm trọng hơn trong bối cảnh xung đột, thiên tai và nghèo đói vẫn đang ảnh hưởng nặng nề tại một số quốc gia Trung Đông và châu Phi, khi các hệ thống bảo vệ bị suy yếu.

Theo UNICEF, trong tình trạng hỗn loạn tại CHDC Congo do xung đột, hàng nghìn trẻ em đã bị tách khỏi gia đình, khiến các em càng có nguy cơ trở thành nạn nhân của bạo lực tình dục. Tại quốc gia châu Phi này, các nhân viên cứu trợ của tổ chức Save the Children cho biết, việc lấy nước từ giếng là một trong những hoạt động nguy hiểm nhất đối với trẻ em trong vùng xung đột. Hàng trăm bé gái đã trở thành nạn nhân của bạo lực tình dục khi đi lấy nước cho gia đình. Xung đột đã làm trầm trọng thêm những gì được mô tả là một đại dịch cưỡng bức và bạo lực tình dục mà các nhóm cứu trợ cho biết, nạn nhân thường là những người trẻ tuổi nhất và dễ bị tổn thương nhất. Vào tháng 1 năm nay, hàng trăm phụ nữ và bé gái đã bị cưỡng hiếp và thiêu sống trong tình trạng hỗn loạn sau khi lực lượng vũ trang M23 do Rwanda hậu thuẫn tiến vào thành phố Goma của Congo.

Cũng giống như Congo, quốc gia láng giềng Sudan hiện đối mặt với khủng hoảng nhân đạo tồi tệ nhất và lớn nhất thế giới. Hồi đầu năm, Tổng Giám đốc UNICEF, bà Catherine Russell cho biết, sau hơn 2 năm nội chiến đã có khoảng 30 triệu người Sudan phải sống trong tình cảnh đói kém, bệnh tật và tội ác nghiêm trọng. Hơn một nửa số này là trẻ em. UNICEF đã nhận được nhiều báo cáo báo động về vi phạm nghiêm trọng đối với trẻ em, trong đó có cả sát hại, bạo lực tình dục và tuyển lính cưỡng bức cho các nhóm vũ trang.

Bên cạnh bạo lực tại gia và trường học, buôn bán người là mảnh ghép tội phạm xuyên quốc gia nhắm vào phụ nữ và trẻ em. Báo cáo toàn cầu của Liên hợp quốc (UNODC) cho thấy, phụ nữ và trẻ em gái chiếm phần lớn nạn nhân bị phát hiện - khoảng 61% trong các vụ được phát hiện vào năm 2022 và hình thức khai thác phục vụ mại dâm, lao động cưỡng bức hay hôn nhân ép buộc vẫn phổ biến.

Những con số biết nói - dù không mong muốn này - đã gióng lên hồi chuông cảnh báo ở tất cả các quốc gia, đặc biệt là các khu vực đang hứng chịu xung đột, cần nhanh chóng khôi phục an ninh, ổn định cuộc sống thường nhật cho người dân.

Bài toán nan giải nhưng cần giải quyết tận gốc

Thực trạng trên bắt nguồn từ sự giao thoa của nhiều yếu tố: bất bình đẳng giới ăn sâu; các chuẩn mực văn hóa cho phép che giấu, đổ lỗi cho nạn nhân; nghèo đói và thiếu cơ hội kinh tế khiến gia đình dễ chấp nhận các lựa chọn rủi ro (ví dụ hôn nhân sớm hoặc "bán" con gái). Bên cạnh đó, hệ thống giáo dục thiếu chính sách bảo vệ, không có chương trình giáo dục giới tính toàn diện và sự dễ dàng của công nghệ khiến kẻ xâm hại có thêm phương thức tiếp cận, tống tiền hay lan truyền hình ảnh xâm hại. Trong tình huống xung đột hoặc khủng hoảng kinh tế, các rào cản bảo vệ còn yếu hơn, làm tăng nguy cơ cho bé gái ở mức nghiêm trọng.

Xâm hại, bạo lực và buôn người để lại rất nhiều hậu quả đa chiều: tổn thương tâm lý kéo dài, rối loạn sức khỏe sinh sản, bỏ học, giảm năng lực lao động trong tương lai và vòng lặp nghèo đói. Ở cấp độ xã hội, hậu quả là mất nguồn nhân lực, tăng chi phí chăm sóc y tế và an sinh, cùng một nền tảng bất ổn cho phát triển bền vững.

Hiện nay, các quốc gia và tổ chức quốc tế đang tăng cường các chiến lược tuyên truyền, giáo dục nhằm nâng cao nhận thức, ý thức bảo vệ quyền trẻ em, đồng thời tìm ra nhiều giải pháp căn cơ, phù hợp với tình hình của mỗi khu vực. Điểm khởi đầu quan trọng là nhận diện các chiến lược đã được chứng minh hiệu quả, được các cơ quan quốc tế như WHO, UNICEF và đối tác tổng hợp trong khuôn khổ sáng kiến INSPIRE. INSPIRE đã nêu 7 chiến lược can thiệp đã có bằng chứng giảm bạo lực trẻ em: hoàn thiện và thực thi luật pháp; thay đổi chuẩn mực và giá trị; tạo môi trường an toàn; hỗ trợ cha mẹ, người chăm sóc; củng cố sinh kế và thu nhập; dịch vụ ứng phó và hỗ trợ nạn nhân; giáo dục và kỹ năng sống. Bộ khung INSPIRE đồng thời cung cấp hướng dẫn triển khai và chỉ số đánh giá.

Nhiều quốc gia đã sửa đổi, ban hành luật chuyên biệt để xử lý nghiêm hành vi xâm hại và bảo vệ nạn nhân. Ví dụ điển hình là Ấn Độ với Luật Bảo vệ trẻ em khỏi tội phạm xâm hại tình dục (POCSO) được ban hành năm 2012, xây dựng cơ chế tố tụng thân thiện với trẻ em, tòa án chuyên trách và quy trình ghi nhận bằng chứng theo hướng giảm thiệt hại cho nạn nhân; đặt trách nhiệm điều tra và truy tố rõ ràng hơn, đồng thời mở đường cho dịch vụ hỗ trợ tâm lý và luật sư bào chữa cho nạn nhân.

Đặc biệt, trường học phải là nơi giảm thiểu rủi ro chứ không phải nơi nhân rộng tổn thương. Các can thiệp bao gồm: quy tắc ứng xử rõ ràng với giáo viên và học sinh; quy trình báo cáo an toàn, bảo mật danh tính nạn nhân; đội phản ứng nhanh trong trường; đào tạo giáo viên về phát hiện và can thiệp; chương trình giáo dục giới tính toàn diện giúp học sinh nhận diện hành vi xâm hại và biết tìm sự trợ giúp. Bằng chứng từ các nghiên cứu cho thấy chương trình giáo dục toàn diện và kỹ năng sống góp phần giảm hành vi bạo lực và tăng khả năng tự bảo vệ của trẻ.

Các dịch vụ một cửa, gồm y tế, pháp lý, tâm lý và tái hòa nhập… giúp giảm thiểu việc nạn nhân phải "chạy vòng" giữa các cơ quan và giảm nguy cơ bị tái bạo hành. Nhiều quốc gia đã thiết lập đường dây nóng, trung tâm hỗ trợ khẩn cấp và nhà tạm lánh cho nạn nhân bị buôn bán hoặc bạo lực. Việc trợ giúp tài chính ngắn hạn, bảo trợ giáo dục và tư vấn nghề nghiệp là yếu tố then chốt giúp nạn nhân tái hòa nhập.

Riêng việc đối phó nạn buôn bán người đòi hỏi hợp tác quốc tế, chia sẻ thông tin, truy tố mạng lưới tội phạm xuyên quốc gia và phục hồi nạn nhân. Các báo cáo toàn cầu kêu gọi tăng cường nhận diện nạn nhân, cung cấp chỗ ở an toàn và chương trình phục hồi chuyên biệt cho phụ nữ và trẻ em gái, vốn chiếm tỷ lệ lớn trong số nạn nhân được phát hiện.

Ở tầm quản lý vĩ mô, chính quyền mỗi quốc gia cần củng cố sinh kế cho gia đình nghèo (chương trình chuyển tiền có điều kiện, hỗ trợ thu nhập), kết hợp với chương trình thay đổi định kiến giới ở cộng đồng, là chiến lược dự phòng hiệu quả. Khi gia đình có lựa chọn kinh tế thay thế, áp lực "bán" con hay gả sớm giảm đi.

Nhiều nước đã có khung pháp lý tốt và chương trình can thiệp, nhưng khoảng cách giữa chính sách và thực tế triển khai vẫn lớn: thiếu nguồn lực, năng lực của nhân viên công quyền, rào cản văn hóa khiến nạn nhân e ngại tố cáo và dữ liệu vẫn phân mảnh. Một bài học quan trọng là các giải pháp phải đồng bộ: luật pháp, giáo dục, dịch vụ hỗ trợ và cải thiện kinh tế phải cùng tiến. Hiện nay, INSPIRE đã cung cấp bộ khung tích hợp đó. Nhiệm vụ của các chính phủ là biến khung này thành chương trình quốc gia có lộ trình, nguồn lực và chỉ số đánh giá rõ ràng.